Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Hij was een leider van de Haïtiaanse Revolutie, de meest succesvolle opstand tegen slavernij uit de geschiedenis, maar zou de uiteindelijke bevrijding van het eiland waar hij in slavernij geboren was nooit meemaken. François-Dominique Toussaint Louverture overleed in 1803 in Franse gevangenschap, een jaar voordat de voormalige Franse kolonie Saint-Domingue zich ontworstelde aan het koloniale juk en de vrije republiek Haïti werd. Toch geldt Louverture als een van de historische vaders van het westelijke deel van het Caribische eiland.
De succesvolle strijd inspireerde tot slaaf gemaakte mensen elders in de wereld om in opstand te komen, en de Haïtiaanse proclamatie ‘Vrijheid of de dood’ haalde destijds de voorpagina’s van Nederlandse kranten. Toch zijn de Haïtiaanse Revolutie en Toussaint Louverture en zijn medestrijders in de boeken over de slavernijgeschiedenis lang onderbelicht gebleven.
Behendig diplomaat
‘De Parel van de Antillen’, zo luidt in de achttiende eeuw de bijnaam van Saint-Domingue, het huidige Haïti. De Fransen verdienen namelijk fortuinen aan de koffie- en suikerplantages in de kolonie. Maar voor Afrikanen is het de hel: volgens Canadese geschiedkundige Elizabeth Abbott sterft de helft van de tot slaaf gemaakte mensen die er te werk werden gesteld binnen een jaar als gevolg van de miserabele arbeids- en leefomstandigheden. Als in 1789 de Franse Revolutie uitbreekt, is het haast onvermijdelijk dat de kreet ‘vrijheid, gelijkheid, broederschap’ echoot onder de onderdrukte zwarte bevolking van Saint-Domingue,
goed voor meer dan 95 procent van de ongeveer 550.000 inwoners.
“
Hij ontpopt zich als briljant militair strateeg, die de bevolking omvormt tot een effectief leger
Toussaint Louverture is op dat moment al bijna vijftig. Hij is geboren als kind van tot slaaf gemaakte ouders die waren ontvoerd uit het West-Afrikaanse koninkrijk Allada in wat nu de Republiek Benin is. Van zijn vader, die een hoge functionaris was geweest aan het hof van de koning van Allada, leerde hij niet alleen over de cultuur, maar ook over de militaire tradities van zijn volk. Op de plantage wordt Toussaint niet tewerkgesteld op het veld, maar in het huis van de plantage-eigenaar. Daar valt zijn intelligentie op, leert hij Frans lezen en schrijven en wordt opgeleid tot koetsier en ruiter. Die kennis van zowel de cultuur van zijn voorouders als de westerse cultuur zal Louverture met succes inzetten in de vrijheidsstrijd.
Als in 1791 de slavenopstand in Saint-Domingue uitbreekt, is Louverture al een vrij man. Hij verkrijgt zijn vrijheid op zijn 33ste, bezit inmiddels een eigen stuk land en maakt deel uit van de kleine groep vrije mensen van kleur op het eiland. Die staan in de racistische hiërarchie van de kolonie ietsje boven tot slaaf gemaakte mensen. Maar ze hebben niet de burgerrechten van de witte kolonisten. Die moeten niets hebben van de revolutionaire ideeën overgewaaid uit Frankrijk, en behandelen ook de vrije zwarte mensen steeds beroerder. Zo werd Louverture toen hij al een vrij man was eens in het gezicht geslagen door een witte die hem te brutaal vond. Het stimuleert de beter gesitueerde en opgeleide vrijen en de onvrijen om samen ten strijde te trekken tegen de Franse onderdrukker. Ook Louverture sluit zich bij hen aan.
Daarbij toont hij zich een behendig diplomaat die de Europese imperiale machten tegen elkaar weet uit te spelen: hij krijgt de Spanjaarden – de koloniale bezetter van de oostelijke helft van het eiland – aan de zijde van de opstandelingen. Bovenal ontpopt hij zich als briljant militair strateeg, die de onderdrukte bevolking weet om te vormen tot een effectief leger.
Overgelopen
Binnen een paar maanden hebben de opstandelingen het noorden van Saint-Domingue in handen. Zelfs de Franse tegenstanders omschrijven de succesvolle militaire expeditie als een wonder. Om die reden noemt Britse historicus Sudhir Hazareesingh Louverture ‘de eerste zwarte superheld’. De bijnaam
l’ouverture (‘de opening’ in de zin van wegbereider) neemt hij aan in die vroege jaren van de opstand.
Dan doet Louverture iets wat zijn rol omstreden maakt: hij loopt over naar het andere kamp. In 1794 schaft de Franse revolutionaire regering slavernij af, iets waartoe de Spanjaarden niet bereid zijn. Daarom sluit Louverture zich dan aan bij de Fransen en zo wordt hij uiteindelijk opperbevelhebber van het koloniale leger. Volgens de ene historicus een diplomatieke meesterzet omdat hij eerst de ene en dan de andere Europese macht gebruikt voor zijn eigen agenda, terwijl anderen die move opvatten als een bewijs dat Louverture te dik is met de bezetter – hij stuurt immers ook zijn twee zoons naar Parijs voor een gedegen Franse opvoeding.
“
Later wordt de de rol van tot slaaf gemaakte mensen in hun eigen bevrijding gebagatelliseerd
Als Napoleon Bonaparte de slavernij weer wil invoeren, keert Louverture zich daar echter onomwonden tegen. Hij verklaart zich in 1801 levenslang leider van Saint-Domingue en vaardigt een grondwet uit waar in de derde regel staat: ‘
slavernij is voor altijd afgeschaft’. En ook al zegt hij nog altijd het koloniale regime trouw te blijven, Napoleon vertrouwt hem niet meer en laat hem onder valse voorwendselen ontvoeren naar Frankrijk en gevangenzetten. Daar overlijdt Louverture in barre omstandigheden aan een onbehandelde longontsteking.
Het is wereldnieuws als Toussaints voormalige medestrijder Jean-Jacques Dessalines – door hem militair opgeleid toen hij nog generaal was in het opstandelingenleger – op 1 januari 1804 de onafhankelijkheid uitroept. Saint-Domingue krijgt de naam terug die de oorspronkelijke bewoners aan het eiland gaven: Haïti.
Later wordt de Haïtiaanse Revolutie en de rol van tot slaaf gemaakte mensen in hun eigen bevrijding in de westerse geschiedschrijving ondergesneeuwd en zelfs gebagatelliseerd. Historici creëren steeds meer het beeld dat de afschaffing van de slavernij het resultaat was van verlicht westers denken, en het verhaal over de succesvolle zelfemancipatie van zwarte mensen past daar niet in. De belangstelling voor de bevrijdingsstrijd van tot slaaf gemaakte mensen leefde recentelijk weer op, onder andere in de VS, waar sommigen de Haïtiaanse Revolutie zien als de eerste Black Lives Matter-beweging uit de geschiedenis.
Verder luisteren:
Acteur Patrick Mathurin, in Haïti geboren en op 3-jarige leeftijd verhuisd naar Amsterdam,
over Toussaint Louverture en de Haïtiaanse revolutie.
Verder lezen:
Leidse historicus Karwan Fatah-Black in de Keti-Kotilezing van 2020 over de in Nederland zo lang onderbelichte Haïtiaanse revolutie.
