Waarom je Inheems multitalent en activist Zitkála-Šá (1876-1938) moet kennen

Het moment dat de schaar in haar lange zwarte vlechten ging, zal Zitkála-Šá een leven lang bijblijven. Ze wordt geboren op 22 februari 1876 in het reservaat voor de Yankton Dakota in Noord-Amerika, een Inheems-Amerikaanse1 groep die deel uitmaakt van de Sioux, een van de grootste en oudste oorspronkelijke bevolkingsgroepen van Noord-Amerika.

De eerste 8 jaar van haar leven groeit Zitkála- Šá op in een traditioneel Dakota huishouden. Op mocassins dwaalt het meisje langs de rivier Missouri, ‘s avonds luistert ze naar de verhalen van de oude strijders en thuis spreekt ze uitsluitend Dakota. Maar dan komen er missionarissen van White’s Indiana Manual Labor Institute, een internaat in de staat Indiana, naar het reservaat om leerlingen te rekruteren. Verleid door de belofte van een treinreis en eindeloze appelboomgaarden stemt ze er op haar achtste mee in naar die kostschool te gaan.

Ze krijgt al snel spijt.2 Doel van dit soort kostscholen voor Inheems-Amerikaanse kinderen is ‘assimilatie’: de oorspronkelijke cultuur zoveel mogelijk uitwissen. Naast de bekering tot het christendom is het afknippen van het haar daarvan een onderdeel. Later zou ze erover schrijven in een van haar autobiografische essays: ‘Ik huilde hardop en schudde de hele tijd met mijn hoofd totdat ik de koude bladen van de schaar tegen mijn nek voelde en ze door een van mijn dikke vlechten hoorde knagen. Toen verliet mijn geest me.’ De rest van haar leven zou multitalent Zitkála-Šá strijden voor het terugwinnen van haar erfgoed. Of ze nou schrijft, musiceert of componeert, altijd staat het lot van de Inheemse bevolking centraal, en haar werk dat later in de vergetelheid zou raken wordt steeds meer herontdekt.

Muzikale genialiteit

Als ze na de basisschool thuiskomt in het reservaat, blijkt Zitkála-Šá moeilijk te kunnen aarden in de tipi van haar moeder. In 1890, ze is dan bijna 15 jaar, keert ze daarom vrijwillig terug naar White’s om haar westerse scholing voort te zetten. Daar blinkt ze onder andere uit in muzikaliteit. “Mijn gekwetste geest vloog op als een vogel als ik piano of viool studeerde”, schreef ze zelf3 daarover. Ze gaat naar het conservatorium in Boston en studeert af als violist en componist. In 1900 treedt ze als soloviolist op de Parijse Wereldtentoonstelling, een mondiale expositie die ook nu nog geregeld gehouden wordt onder de naam EXPO. Na haar optreden in Parijs noemt het blad Outlook Magazine4 de 24-jarige violiste ‘begiftigd met muzikale genialiteit’.

Naarmate Gertrude Simmons Bonnin, zoals haar westerse naam luidt, meer politiek bewust wordt, tekent haar schrijftalent zich duidelijker af. Ze keert zich tegen de gedwongen amerikanisering van inheemse kinderen zoals zij die meemaakte op school. Haar autobiografische essays, die verschenen in prestigieuze literaire Amerikaanse tijdschriften zoals Atlantic en Harper’s Monthly, beschrijven op indringende wijze de vervreemding die ze als kind ervoer.

Als schrijfster neemt ze de naam Zitkála-Šá aan, wat ‘rode vogel’ betekent in de taal van de Lakota, een andere groep van de Sioux. In 1901 publiceert ze de bundel Old Indian Legends5, waarin ze als een van de eerste Inheems-Amerikaanse schrijvers de oude volksverhalen die van mond tot mond gingen op schrift stelt. “Nu de ouderen er nog zijn, wil ik hun dierbare ideeën over het leven vastleggen,” schreef ze daarover in een brief6 in 1901.

Indian Citizenship Act

Als ze datzelfde jaar teruggaat naar het reservaat van haar kindertijd om meer verhalen te verzamelen, is Zitkála-Šá geshockeerd over de beroerde levensomstandigheden. Mede daardoor wordt Zitkála-Šá’s verzet tegen de onderdrukking van haar volk steeds uitgesprokener. Zelfs het libretto en de traditionele melodieën die zij schreef voor de opera The Sun Dance (Wa-chi-pi) uit 1913, maken die opera tot een politiek statement. ‘Indian Girl Writes Opera’, luidt een krantenkop uit die tijd met nauw verholen verwondering: Zitkála-Šá is op dat moment al 37 jaar oud. Inheemse rituelen zoals de zonnedans zijn op dat moment verboden in de Verenigde Staten, maar door de ceremonie in een westerse cultuurvorm te gieten, weet ze met deze allereerste Inheems-Amerikaanse opera de tradities van haar volk toch een podium te geven.

Als in 1911 de Society of American Indians (SAI) wordt opgericht, de eerste nationale overkoepelende belangenorganisatie voor Inheemse volkeren in de VS, is Zitkála-Šá een van de vroege leden. Na haar benoeming tot nationaal secretaris van de SAI verhuist ze naar Washington met haar gezin – inmiddels is ze getrouwd met oud-schoolgenoot en mede-Yankton Raymond Bonnin en hebben ze een zoon. Daar lobbyt ze voor beter onderwijs en gezondheidszorg in de reservaten en strijdt ze voor burgerrechten van de Inheemse bevolking, die tot dan toe geen officieel staatsburger van de VS zijn. Als in 1924 de Indian Citizenship Act wordt aangenomen die bepaalt dat allen “die binnen de territoriale grenzen van de Verenigde Staten zijn geboren, worden verklaard tot staatsburger van de Verenigde Staten,” is dat deels aan haar te danken.

Deze wet wordt niet door alle Inheemse activisten positief ontvangen. Sommigen van hen erkennen de VS niet en vinden dat aan de oorspronkelijke bewoners hun land teruggegeven moet worden, in plaats van dat ze zich onderwerpen aan Amerikaanse wetgeving. Zij achten Zitkála-Šá’s benadering te pragmatisch en haar denkbeelden te veel bepaald door haar westerse scholing. Misschien dat ze daarom ondanks haar niet aflatende emancipatiestrijd na haar dood in 1938 in de vergetelheid raakte, zelfs in de VS. Pas de laatste decennia is daar verandering in gekomen, nadat de universiteit van Nebraska veel van haar werk opnieuw publiceerde. Zo is het park in Washington waar ze in de buurt woonde in 2020 naar haar vernoemd, net als een krater op Venus.