Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Ze had een actief leven voor ogen, schreef Clara Wichmann (1885-1922) op haar zeventiende verjaardag in haar dagboek, dat tegenwoordig in het archief van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis ligt. Ze wilde studeren en haar kennis vervolgens niet alleen gebruiken om als huisvrouw mee te pronken in gezelschappen, maar er echt iets mee doen voor de maatschappij.
“
De dagen van vrouwen waren een eindeloze herhaling van baren, zogen, koken, wassen en verstellen
Wichmann had geluk: ze groeide op tijdens de eerste feministische golf (ca. 1870-1920). Langzaam kwamen er barsten in het idee hoe het leven van een vrouw eruit zou moeten zien. Al ging dat met muizenstapjes: de wereld van veel vrouwen beperkte zich tijdens Wichmanns jeugd nog grotendeels tot het huiselijk leven. Jonge vrouwen die werkten – door financiële noodzaak of interesse – werden ontslagen op het moment dat ze trouwden, ze zouden immers snel voor kinderen moeten gaan zorgen. Die kwamen er vaak snel en veel, doordat coitus interruptus het meest gebruikte ‘voorbehoedsmiddel’ was – en niet erg betrouwbaar. De dagen van vrouwen waren een eindeloze herhaling van baren, zogen, koken, wassen en verstellen. Ze mochten niet stemmen en zich niet verkiesbaar stellen. Aan dat laatste kwam kort voor Wichmanns dood in 1919 pas een einde, mede dankzij haar inspanningen.
Meer dan kiesrecht
Het van oorsprong Duitse gezin Wichmann woonde in Utrecht, omdat vader Wichmann er een positie als hoogleraar in de mineralogie en geologie kreeg. Clara was slim, maar omdat het hoofd van de lagere school haar ‘te dartel’ vond voor het gymnasium belandde ze op de meisjes-HBS, met vooral praktische vakken. De eigenwijze Clara deed na het HBS alsnog gymnasium, studeerde vervolgens rechten in Utrecht en promoveerde in 1912 zelfs cum laude. Studeren was als vrouw nog helemaal niet zo lang mogelijk: ruim veertig jaar eerder mocht de beroemde feminist Aletta Jacobs als eerste vrouw aan de universiteit medicijnen studeren.
“
Volgens Wichmann moesten vrouwen een eigen inkomen kunnen verdienen
Al tijdens haar studietijd was Wichmann actief in verschillende vrouwenbewegingen. In 1908 was ze mede-oprichter van de Utrechtse afdeling van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht. Maar de emancipatie van vrouwen ging voor Wichmann verder dan kiesrecht: ook de studieambities van vrouwen moesten serieus genomen worden en ze moesten een eigen inkomen kunnen verdienen. In 1911 stapte daarom de hele Utrechtse afdeling op; ze konden zich niet in de behoudende koers van de landelijke bond vinden.
Wichmann bleef zoeken naar manieren om met haar kennis en kunde iets te betekenen voor de maatschappij. Ze opende een eigen advocatenpraktijk, waarmee ze onder andere mensen met schulden wilde helpen. Dat liep op een teleurstelling uit: ze had niet het gevoel dat ze de problemen van haar cliënten kon oplossen. Dus begon ze in 1914 bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) op de afdeling gerechtelijke statistiek, waar ze zich bezighield met cijfers over strafzaken. Ze maakte snel carrière: twee jaar later werd ze afdelingschef.
Door haar werk bij het CBS leerde Wichmann meer over de leefomstandigheden in gevangenissen. Eenzame opsluiting van gedetineerden was in het begin van de twintigste eeuw aan de orde van de dag, niet zelden geboeid en op een dieet van water en brood. Door overvolle gevangenissen, ziektes en gebrek aan goed voedsel was er onder gevangenen een hoog sterftecijfer.
Ook sociaal stigma droeg bij aan de slechte omstandigheden. Aan het eind van de negentiende eeuw predikte de invloedrijke Italiaanse criminoloog Lombroso nog dat criminaliteit aangeboren was en bovendien herkenbaar: misdadigers zouden onder meer een laag voorhoofd hebben, doorlopende wenkbrauwen en ze zouden graag tatoeages laten zetten. Kortom: intrinsiek slecht volk dat thuishoorde achter dikke gevangenismuren. Maar daar dacht Wichmann heel anders over.
Structurele ongelijkheid
Begin twintigste eeuw was de nadruk op straf als wraak en vergelding al aan het verschuiven naar het heropvoeden van gevangenen, zodat ze terug konden keren in de samenleving. Maar Wichmanns ideeën gingen verder dan dat. Door haar werk bij het CBS had ze inzicht in wíe de regels van de wet precies overtraden: over het algemeen mensen die het niet breed hadden. Hele bevolkingsgroepen leefden onder erbarmelijke omstandigheden door woningnood, gebrekkige voeding en de ‘psychische depressie van de armen’, zoals Wichmann het in 1919 noemde tijdens het oprichtingscongres van het Comité van Actie tegen de bestaande opvattingen omtrent Misdaad en Straf.
Wichmann was zelf betrokken bij de oprichting van dat comité. De samenleving, zo was Wichmanns gedachte, reageerde op ‘uiterst primitieve wijze’ op misdaad: met een mengsel van verontwaardiging, wraakzucht en angst. Wichmann vond het belachelijk dat de staat zichzelf het recht gaf om mensen te straffen, terwijl die zelf verantwoordelijk was voor de omstandigheden waaruit criminaliteit voortkwam: structurele ongelijkheid.
“
Het was volgens haar onmogelijk om gelijkheid te creëren in een maatschappij gericht op winst
De oorzaak van dat probleem was het kapitalisme, vond Wichmann. Het was volgens haar onmogelijk om gelijkheid te creëren in een maatschappij die gericht was op winst. Zolang er een onderklasse was en de elite op hen ‘parasiteerde’, zou criminaliteit blijven bestaan; het was volgens haar een ‘symptoom van een totaal ziek organisme’.
Haar opvattingen pasten binnen de socialistische wind die eind negentiende eeuw door Europa waaide, in Nederland aangezwengeld door onder andere de socialistische politicus Domela Nieuwenhuis. Clara Wichmann zou steeds verder gaan in haar kritiek op de maatschappij; ze vond dat er in de ideale samenleving eigenlijk geen plaats was voor een staatsapparaat in welke vorm dan ook. In het syndicalisme kon ze zich wel vinden: dat predikt een samenleving waarin alle productie en distributie in vakbonden wordt georganiseerd. De opbrengst wordt eerlijk verdeeld onder de leden van de vakbonden, ongeacht taak of positie. Wichmann sloot zich aan bij verschillende revolutionaire antimilitaristische bewegingen, zoals de Internationale Anti-Militaristische Vereeniging (1917) en de Bond van Religieuze Anarcho-Communisten (1920).
In 1917 leerde Wichmann via de Anti-Militaristische Vereeniging Jo Meijer kennen, die een gevangenisstraf van tien maanden uitzat omdat hij dienst weigerde. Nadat hij vrijkwam gingen ze samenwonen. Ze trouwden pas toen Wichmann zwanger raakte, in 1921. Ze had zich op haar zeventiende voorgenomen haar leven niet te slijten als huisvrouw en moeder, en het noodlot voorkwam ook dat dat gebeurde. Want de geboorte van haar dochter Hetty werd haar fataal. Op 15 februari 1922 stierf Clara Wichmann, 36 jaar oud, door complicaties bij de bevalling.
“
Wichmanns roem leefde op tijdens de tweede feministische golf in de jaren 60 en 70
Jo Meijer wijdde de rest van zijn leven aan het onder de aandacht brengen van het werk van zijn vrouw. In een ‘levenssschets’ die hij over haar schreef noemde hij haar een ‘kosmische humaniste’: haar maatschappelijke betrokkenheid was volgens hem zo groot dat het moeilijk in het beperkte blikveld van een maatschappelijke bewegingen paste. Wichmanns roem leefde op tijdens de tweede feministische golf in de jaren 60 en 70, toen het stafrecht steeds vaker ter discussie kwam te staan. Want wat was eigenlijk het doel van het strafrecht: vergelding voor het gepleegde feit, of moesten misdrijven ermee voorkomen worden? En moest er dan niet meer aan preventie gedaan worden?
In 1987 werd het Clara Wichmann Instituut opgericht, dat zich inzette voor de rechtspositie van vrouwen. In 2004 werd het opgeheven, omdat de overheidssubsidie stopte. Nu stelt Bureau Clara Wichmann (tot juli 2018 onder de naam Stichting Proefprocessenfonds Clara Wichmann) geld beschikbaar voor het voeren van rechtszaken die de maatschappelijke en juridische positie van vrouwen in Nederland kunnen verbeteren. Ook reikt de Liga voor de Rechten van de Mens jaarlijks de Clara Meijer-Wichmann Penning uit aan een persoon of organisatie voor diens inzet voor de verdediging van de rechten van de mens, met name in Nederland.
