Waarom je voort­vluchtig activist Assata Shakur (1947) moet kennen

Voor de Amerikaanse veiligheidsdienst FBI is JoAnne Deborah Chesimard een ‘koelbloedige moordenares’. Ze belandde in 2013 als allereerste vrouw een plaats op de Amerikaanse lijst van meest gezochte terroristen. Haar ontsnapping uit een gevangenis in New Jersey in 1979 (ze werd beschuldigd van het doden op een politieagent en kreeg levenslang) leverden haar dit stempel op.

Bij haar bewonderaars staat de voormalige Black Panther – die na 44 jaar nog altijd voortvluchtig is – echter bekend als een moedige Zwarte activiste en slachtoffer van het racistische Amerikaanse politieke systeem. Zelfs over haar naam zijn ze het niet eens: zelf luistert ze al jaren niet meer naar de ‘slavennaam’ JoAnne Deborah Chesimard, maar hernoemde zich Assata Olugbala Shakur. Wat moet je van weten over Assata Shakur?

Amerika’s nachtmerrie

Na haar ontsnapping, op 2 november 1979, krijgt Assata Shakur hoogstpersoonlijk politiek asiel in Cuba van toenmalig president Fidel Castro. Sindsdien is ze een inspiratiebron voor activisten over heel de wereld. Ze was ook de peettante van de in 1996 vermoorde legendarische rapper Tupac Shakur. In ‘Words of Wisdom’ in 1991 noemt hij zijn peettante ‘Amerika’s nachtmerrie’. Ook in Nederland klinkt haar naam: Nijmeegse activisten gaven in de jaren 90 haar naam aan een links collectief, dat onder andere boekhandel Assata oprichtte, lange tijd te vinden in het hartje van de stad. Ook de Black Lives Matter-beweging omarmde Shakur als een icoon, van wie de woorden ‘We moeten van elkaar houden en elkaar steunen’ weerklinken op menig actiebijeenkomst.

In haar autobiografie (1988) herinnert Shakur zich dat haar grootmoeder haar er als kind al van doordrong nooit over zich heen te laten lopen. ‘Wie is beter dan jij?’ vroeg oma. ‘Niemand’, antwoordde kleindochter. JoAnne werd in 1947 geboren in New York, maar toen haar ouders na drie jaar scheidden, verhuisde zij naar haar grootouders in North Carolina. In die tijd was het Amerikaanse Zuiden volledig gesegregeerd: het is de tijd van stranden enkel voor witte mensen, toen Zwarte mensen moesten opstaan in de bus als een witte persoon wilde zitten. Pas later realiseerde Shakur zich dat zelfs haar strijdbare grootouders bepaalde vooroordelen geïnternaliseerd hadden. ‘Recht haar is beter dan kroeshaar’, zei oma en kamde de haren van haar kleindochter eindeloos met een gloeiend hete kam, een pijnlijk proces waaraan haar kleinkind een hekel had. ‘We waren volledig gehersenspoeld en wisten het niet eens’, schrijft ze erover.

Politiek bewust wordt Shakur als ze midden jaren 60 naar Manhattan Community College gaat, een dan net opgerichte openbare universiteit in New York met meer dan de helft Zwarte studenten, onder wie vele Afrikaanse. Die zijn het die haar de ogen openen, aldus haar biografie. De Zuid-Afrikaanse Zwarte Bewustzijnsbeweging tegen het apartheidsregime is juist in opkomst, en de verhalen van haar medestudenten over de structurele onderdrukking kan zij koppelen aan haar eigen ervaringen met racisme in de Verenigde Staten. Ze stopt met het straighten van haar haar en begint te lezen over de geschiedenis van Zwart verzet, over de slaafgemaakte mensen die hun eigen vrijheid bevochten en de Haïtiaanse revolutie, de opstand die leidde tot de eerste vrije Zwarte Republiek Haïti in 1804.

Black Liberation Army

Na haar afstuderen verhuist Shakur naar Berkeley, Californië, waar de muren volhangen met revolutionaire posters. Ze noemt het in haar boek ‘de meest radicale, progressieve plek waar ik ooit was geweest’. Ze wil werken in en voor de Zwarte gemeenschap, waar ze met verbijstering ziet hoe menigeen verstrikt raakt in criminaliteit en in de gevangenis belandt, maar ook hoe velen slachtoffer worden van dodelijk politiegeweld. Vanaf dat moment refereert ze bij voorkeur aan de politie met het woord pigs: varkens.

Bij de Black Panthers geeft Shakur lessen over de Zwarte geschiedenis, runt gratis ontbijtprogramma’s voor kinderen in achterstandswijken en traint collega’s in het verlenen van eerste hulp. Ze valt op in ijver, maar botst ook geregeld met mannelijke kameraden die er nogal seksistische ideeën op nahouden. Uiteindelijk stapt ze uit de organisatie en sluit zich begin jaren zeventig aan bij de Black Liberation Army (BLA), een radicalere afsplitsing van de Panthers. Deze gewapende guerrillagroep wordt in verband gebracht met bankovervallen en moorden op drugsdealers en politieagenten.

Tegen die tijd is de politierepressie van de Zwarte burgerrechtenbeweging enorm gegroeid. Activisten staan bijna continu onder politiesurveillance, worden geregeld gearresteerd zonder duidelijke aanleiding en worden door justitie in verband gebracht met de meest uiteenlopende geweldszaken, zonder veel bewijs. Volgens de Amerikaanse historicus Kenneth O’Reilly is de verborgen agenda van de politie om de gelijkwaardigheidsstrijd te ‘frustreren’. Shakurs eerste reactie als ze hoort van de BLA is: ‘Wauw! Eindelijk iemand die de politie al hun moorden op Zwarte mensen betaald zet.’

Dodelijke schietpartij

Over de vraag welke rol Shakur vervolgens in de ondergrondse beweging speelde lopen de opvattingen uiteen. De FBI richtte een rechercheteam op dat Shakur – in de woorden van O’Reilly – ‘in verband probeerde te brengen met elke overval en elk gewelddadig incident aan de Oostkust waarbij een zwarte vrouw betrokken was’. De FBI schilderde haar af als het meesterbrein van de BLA. Maar in haar eigen ogen en die van medestanders is die rol schromelijk overdreven en onderdeel van een racistische, seksistische hetze tegen een hoogopgeleide Zwarte vrouw. Feit is dat tegen Shakur tussen 1973 en 1977 zeven zaken worden aangespannen. Zes daarvan lopen op niets uit, doordat de jury haar onschuldig verklaart of er niet uitkomt. Maar de zevende draait uit op haar levenslange veroordeling.

Een verkeerscontrole op een snelweg in New Jersey in 1973 levert de ondergedoken activiste die laatste aanklacht op. De controle loopt uit op een schietpartij waarbij een politieagent en een van de inzittenden om het leven komen. Shakur en een andere inzittende raken gewond en worden gearresteerd. Het is het doden van die agent waarvoor Shakur in 1977 een levenslange gevangenisstraf krijgt. Al zijn ook over deze veroordeling de meningen verdeeld: de geheel witte jury was bevooroordeeld, zegt haar advocaat Lennox Hinds in het voorwoord van haar autobiografie. Het is bovendien maar de vraag of zij zelf heeft geschoten: op haar handen werden geen kruitresten gevonden en volgens verschillende deskundigen was ze al in haar geheven armen geschoten, nog voordat het dodelijke schot viel; zo had ze nooit het wapen kunnen afvuren dat de politieman om het leven bracht.

Haar haast mythologische status ontleent Shakur vooral aan de ontsnapping uit de gevangenis in 1979, waar ze bevrijd wordt door als bezoekers vermomde medeactivisten. Ze vlucht naar Cuba, waar ze politiek asiel krijgt, en schrijft haar autobiografie in 1988. Voor het internationale oog hult de inmiddels 75-jarige revolutionair zich vooral de laatste tien jaar in stilte: veel komt het publiek niet te weten van haar leven. Ze zit nog altijd in ballingschap in het Caribische land, maar laat wel weten niets van haar strijdlust te hebben verloren: ‘We hebben niets te verliezen, behalve onze ketenen.’

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld op 1 november 2022.