CBS: Nederlanders met een migratieachtergrond stierven vaker aan corona
Nederlanders met een migratieachtergrond overleden in 2020 bovengemiddeld vaak aan een coronabesmetting. Dat blijkt uit een analyse van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De CBS-publicatie bevestigt daarmee eerdere geluiden van onderzoekers elders. Enkele weken na de uitbraak in Nederland leek het er al op dat meer mensen van kleur overleden dan witte Nederlanders.
Vooral Marokkaanse Nederlanders overleden in 2020 vaak aan corona: één op de vier sterfgevallen in die bevolkingsgroep was aan Covid-19 toe te schrijven. Ook Nederlanders met een Turkse, Surinaamse of Indonesische achtergrond overleden relatief vaak aan Covid-19. Het CBS schrijft het verschil toe aan leefomstandigheden en aandoeningen die vaker onder deze groepen voorkomen, net als het feit dat Nederlanders met een migratieachtergrond relatief vaak in armoede leven. Dat zijn allemaal factoren die de kans op overlijden aan Covid-19 vergroten.
Op veel plekken in de wereld laten de cijfers zien dat het virus niet iedereen even hard raakt. Zo worden in de VS zwarte Amerikanen hard getroffen: zij overleden volgens de laatste cijfers ruim anderhalf keer zo vaak aan een besmetting dan witte Amerikanen. In Groot-Brittannië stierven zwarte Britten ruim twee keer zo vaak als witte Britten. In Latijns-Amerika werden lagere inkomens harder getroffen, zag Oxfam Novib, bijvoorbeeld doordat mensen het zich niet konden veroorloven om thuis te werken.
De coronapandemie maakt ongelijkheid tussen landen onderling zichtbaarder: rijkere landen hadden vanaf het begin een aanzienlijk grotere testcapaciteit dankzij deals die in 2020 werden voltrokken tussen overheden en producenten waarbij armere landen aan het kortste eind trokken. De komst van vaccins vergrootte dat verschil: in landen met lage inkomens is pas zo’n 6 procent van de bevolking gevaccineerd, zei Oxfam Novib begin maart dit jaar.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl in april 2020. Het artikel is in de tussentijd geüpdatet.
Sinds de uitbraak van de coronapandemie overleden wereldwijd, volgens de officiële cijfers, al ruim 6,1 miljoen mensen aan de gevolgen van een besmetting. Maar niet iedereen werd even hard getroffen. Vooral wie welvarend is, kon zich weren. Je kunt je handen immers niet wassen zonder toegang tot schoon water; geen afstand houden als je met acht mensen op een kamer woont. Je behoort tot een risicogroep als je, zoals veel mensen met lagere inkomens, diabetes hebt.
“
Ongelijkheid is de grootste moordenaar van onze tijd, meer dan ziektes en virussen
Al voor de coronacrisis stonden we toe dat bezuinigingen tot doden leidden, en dat de farmaceutische industrie verzaakte om essentiële medicijnen te ontwikkelen waar geen winstgevende markten voor waren. Ongelijkheid zorgde zo al decennia voor grote verschillen in levensverwachting en toegang tot gezondheidszorg. Ongelijkheid is, meer nog dan ziektes en virussen zelf, de grootste moordenaar van onze tijd. Dit was zo vóór deze pandemie, het gold tijdens de pandemie en als we niets doen, zal het ook zo blijven.
Ongelijke zorg in Nederland
Eerst even een sprong in de tijd: naar de dodelijkste pandemie sinds de zwarte dood. De Spaanse Griep veroorzaakte in 1918-1919 naar schatting 50 miljoen doden. In Europa en de Verenigde Staten stierf gemiddeld een half procent van de bevolking, maar die sterfgevallen waren niet gelijk verdeeld. De griep trof vooral
armere regio’s en wijken door een combinatie van ondervoeding en overvolle en onhygiënische huisvesting. In Nederland heerste in die tijd grote voedselschaarste. In Drenthe, toen een arme arbeidersregio, lag het sterftecijfer ruim
twee keer zo hoog als het landelijke gemiddelde.
“
Verschillen in levensverwachting tussen de hoogste en laagste inkomensgroepen liggen op 6 tot 7 jaar
Ook corona trof ons begin 2020 in een context van ongelijkheid.
Verschillen in levensverwachting tussen de hoogste en laagste inkomensgroepen liggen hier op zes tot zeven jaar en verschillen in
gezonde levensjaren lopen zelfs op tot zestien jaar.
Bijna de helft van de armste 65-plussers van Nederland rapporteerde in 2019 een slechte gezondheid – veel meer dan rijkere leeftijdsgenoten. Sinds de stijging van zorgkosten en het eigen risico zijn steeds meer Nederlanders
zorg gaan mijden, en negeren zij om financiële redenen het advies van hun huisarts.
Dit zijn vooral mensen met lagere inkomens, die al een lagere levensverwachting hebben. Dat is volgens de overheid hun eigen schuld (vanwege een ‘ongezonde levensstijl’) – die daarmee voorbij gaat aan de relatie tussen een ongezonde levensstijl en sociaaleconomische omstandigheden als stressvol werk en gebrek aan geld of tijd om gezond te koken.
Die ongelijkheid komt terug in de dodencijfers van corona. Bij vrijwel alle relevante statistieken rond de epidemie zie je de extra risicofactoren voor corona: lagere inkomensgroepen hebben vaker overgewicht of chronische ziekten, en leven vaker met meer mensen in een huis. Het hoge sterftecijfer in Italië in de eerste maanden van 2020 wordt deels toegeschreven aan ‘de cultuur’ waarin meerdere generaties samenwonen. Dat is deels inderdaad een cultureel gebruik; maar armoede speelt ook mee in de keuze van Italianen om bij ouders en grootouders te blijven wonen.
Geen markt voor essentiële medicijnen
Elk jaar sterven wereldwijd meer dan 10 miljoen mensen onnodig aan ondervoeding en behandelbare ziektes zoals malaria, diarree, tuberculose en aids. Garry Leech noemt dit in zijn boek
Capitalism: A Structural Genocide een ‘structurele genocide’. Omdat overdraagbare ziektes vooral mensen in extreme armoede raken, wordt er nauwelijks geïnvesteerd in onderzoek. Slechts 11 procent van de medicijnen waar de farmaceutische industrie in 2008 aan werkte, richtte zich
op overdraagbare ziektes. Het overige onderzoeksgeld werd besteed aan ouderdomsziekten als hart- en vaatziekten en kanker, maar ook aan medicijnen tegen kwaaltjes als impotentie, kaalheid en voetschimmel. Negen van de tien grootste farma-multinationals
gaven in 2014 meer uit aan marketing dan aan onderzoek.
“
De hoge prijzen van medicijnen hebben vooral grote gevolgen voor armere bevolkingsgroepen
Als er wel medicijnen worden ontwikkeld tegen overdraagbare ziekten, dan worden die tegen woekerprijzen verkocht. De WHO berekende dat er in 2010 7 miljard dollar nodig was om levensreddende aidsmedicijnen te verstrekken aan mensen in sub-Sahara Afrika die deze niet konden betalen. 1,3 miljoen aidsdoden hadden voorkomen kunnen worden, als de grootste Amerikaanse farmaceutische bedrijven genoegen hadden genomen met een jaarwinst van 6,8 miljard per bedrijf in plaats van 7,7 miljard dollar, zo berekende Leech.
Ook tijdens corona zetten banken farmaceutische bedrijven
onder druk om woekerprijzen te hanteren, zodat hun investeringen veel dividend opbrengen. Net als tijdens de aidsepidemie van de jaren 90 zullen die hoge prijzen vooral grote gevolgen hebben voor armere bevolkingsgroepen in het globale zuiden.
Dodelijke bezuinigingen
Na de SARS-epidemie in 2003 zeiden virologen dat vaccinatieonderzoek moest doorgaan. Maar daar zag de farmaceutische industrie geen verdienmodel in: te weinig gevallen, te weinig zekerheid over toekomstige besmettingen. Onderzoek was daarom afhankelijk van publieke financiering, waar nu juist steeds
minder van was. Veelbelovende
onderzoeken werden
stopgezet. Virologen
waarschuwden ook al jaren dat landen een voorraad beschermingsmaskers en ontsmettingsmiddelen moesten inslaan omdat een pandemie onvermijdelijk was.
“
Nederlandse veiligheidsdiensten trokken in 2016 al aan de bel vanwege een tekort aan IC-bedden in geval van een pandemie
Nederlandse veiligheidsdiensten
trokken in 2016 aan de bel vanwege een tekort aan IC-bedden in geval van een pandemie. Maar de maskers werden niet ingekocht en het aantal IC-bedden daalde alleen maar. In 2012 zat Nederland al
onder het gemiddelde van Europa wat betreft IC-bedden per hoofd van de bevolking, net boven landen als Portugal en Griekenland, die op dat moment jaren van gedwongen bezuinigingen achter de rug hadden.
De dodelijkste bezuinigingen deed de Nederlandse overheid echter andere landen aan. Sinds de financiële crisis van 2008 is Nederland een van de strengste EU-stemmen bij bezuinigingseisen. Griekenland is een van de meest dramatische voorbeelden, daar liepen bezuinigingen in de publieke gezondheidszorg op tot wel 40 procent. Het gevolg: een verhoogde toename van de sterftecijfers tussen 2011 en 2016, die omgerekend neerkwam op 52.500 onnodige doden op een bevolking van ruim 10 miljoen.
Bezuinigen: risico voor volksgezondheid
Gezondheids-experts David Suckler en Sanjay Basu vergeleken in hun boek The Body Economic: Why Austerity Kills een reeks landen die gelijktijdig een economisch crash meemaakten, maar tegengesteld beleid voerden: bezuinigen versus stimuleren. Telkens zagen Suckler en Basu dat het land dat bezuinigde een gezondheidscrisis doorging; het land dat juist stimulerende maatregelen nam niet. Zo troffen aids- en malaria-uitbraken Griekenland nadat budget voor muggenverdelging en gebruikersprogramma’s voor drugsverslaafden geschrapt werd.
Veel Europese landen zagen vanaf 2010 toegenomen ‘zorgmijding’ onder armere inkomensgroepen, waardoor veel ziektes niet op tijd ontdekt werden, wat tot onnodige doden leidde. Zelfmoordcijfers stegen omdat veel mensen in een armoedeval terechtkwamen terwijl het sociale vangnet wegviel. Ook in Nederland hebben bezuinigingen grote gevolgen gehad. Tussen 2002 en 2007 steeg de levensverwachting nog met vijf maanden per jaar door investeringen in de gezondheidszorg – het ‘Nederlandse wonder’. Die vooruitgang is vrijwel gestagneerd na latere bezuinigingen; inmiddels hoort Nederland bij de slechter presterende landen.
Misplaatste arrogantie
West-Europa en de Verenigde Staten zien zichzelf vaak als redders van de wereld, maar niets is minder waar. Een noodoproep van Italië in maart 2020 bij de EU
bleef onbeantwoord: geen enkel Europees land stuurde maskers of verplegers. Frankrijk en Duitsland blokkeerden zelfs hun betaalde export. In plaats daarvan kreeg Italië steun van dokters, verplegers en materieel uit
China,
Cuba,
Rusland en
Venezuela. Pas toen Italië het gebrek aan Europese solidariteit
openlijk begon
uit te meten in de
media,
kwam er hulp. Cuba nam ondertussen een
Brits cruiseschip met corona-geïnfecteerden aan land nadat de VS het schip had geweigerd.
“
Westerse superioriteitsgevoelens weerhielden ons ervan te leren van de situatie in Oost-Azië
Europa had twee
extra maanden om zich voor te bereiden toen de ernst van het virus al duidelijk werd, maar westerse
superioriteitsgevoelens weerhielden ons ervan te leren van de situatie in Oost-Azië. Zelfs toen Zuid-Europa werd geraakt, uitte Nederland vooral misplaatste arrogantie en vooroordelen. Zo
suggereerde het hoofd van de GGD dat Italiaanse sterftecijfers kwamen door gebrekkige hygiëne.
Het tegendeel blijkt waar: Nederland was het minst hygiënische land in Europa als het aankwam op handen wassen na toiletbezoek, volgens een peiling uit 2015. Onderzoek bevestigde nog eens dat maar liefst 80 procent van de Nederlanders zich al vroeg in de pandemie niet (meer) aan de hygiënemaatregelen hield.
“
We stonden toe dat miljoenen levens werden opgeofferd aan ongelijkheid
We hebben toegestaan dat miljoenen levens worden opgeofferd aan ongelijkheid. Het is tijd voor solidariteit. Voor grote publieke investeringen in vaccinaties en medicijnen: voor toekomstige pandemieën én voor overdraagbare ziektes die vooral mensen in armoede raken. Tijd voor herverdeling van inkomsten binnen en tussen landen. Tijd om onder ogen te zien dat het Westen veel te leren heeft over solidariteit – miljoenen levens hangen er nog steeds van af.
Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl in april dit jaar.
