In een prachtig historisch binnenplaatsje in het hart van Bergen op Zoom worden op een wisselvallige zondag begin oktober de laatste scènes opgenomen van ‘Studio Pepernoot’. De twintigdelige serie over Sinterklaas en zijn Pieten wordt uitgezonden op de regionale zender Zuidwest TV en wordt op veel basisscholen in de regio gevolgd. De sfeer is gemoedelijk.
Het wekt alleen bevreemding dat een groepje van zes meiden van middelbareschoolleeftijd, de ‘danspietjes’, een bruingeschminkt gezicht hebben, met wat zwarte vegen erop, en afro-pruiken dragen. En dat de meeste Pieten die in de raadszaal in het bijbehorende gebouw op hun beurt wachten, ook egaal bruin zijn en zwartbepruikt. Dit jaar zouden er toch, voor het eerst in de tien jaar dat Studio Pepernoot nu bestaat, roetveegpieten zijn? Leden van het plaatselijke Sint-comité bezweren mij: dit zíjn roetveegpieten. En daar willen ze het verder níet over hebben.
“
De verandering, als die zo mag heten, werd op gang gebracht door de Black Lives Matter-beweging
Veranderende Pieten zijn natuurlijk niets nieuws. Wat er nieuw is aan de Pieten in Bergen op Zoom, is dat de verandering, als die zo mag heten, mede op gang werd gebracht door de Black Lives Matter-protesten van eerder dit jaar. De vrouw die de perscontacten doet voor de Stichting Sint Nicolaas Bergen op Zoom en me begeleidt bij bezoeken aan twee Pepernoot-opnamelocaties*, legt uit: “Door de protesten kwamen er reacties van medewerkers aan Studio Pepernoot, die aangaven dat het misschien tijd was te veranderen. We zijn met hen, met scholen en met mensen in de stad in gesprek gegaan en vonden het tijd om de stap te maken.” Na lezing van dit artikel verzocht zij mij haar naam te verwijderen.
Ook in een aantal andere steden wordt Black Lives Matter genoemd als (gedeeltelijke) aanleiding om aan het uiterlijk van zwarte Piet te morrelen. In Leeuwarden bijvoorbeeld, waar het plaatselijke comité een paar dagen na de plaatselijke BLM-demonstratie besloot te gaan veranderen en onlangs de ‘grijze Piet’ aankondigde. Cees Anceaux, voorzitter van dat comité: “Er waren meerdere factoren, maar de demonstraties speelden wel een rol ja. Alles opgeteld leek ons dit hét moment.” Ook in Den Helder was Piet vorig jaar nog ‘gewoon zwart’ en legt de voorzitter van het Sint Nicolaasgenootschap, Marcel Karhof, desgevraagd uit dat het duidelijk is dat mensen zich ‘gekwetst’ voelen en ze daarom ‘met de tijd meegaan’, en nu voor grijze Piet kiezen.
“
De gemeente Arnhem zei nauwelijks verschil te zien tussen de grijze en zwarte Piet
Behalve in Den Helder en Leeuwarden dook de ‘grijze Piet’ vorige maand ineens ook op in onder andere Schoonhoven, Breda, Venlo, Dordrecht en Prinsenbeek. De grijze Piet bleek de uitkomst van een overleg tussen Sinterklaascomités uit verschillende delen van het land. Ook Arnhem sloot zich erbij aan, maar daar lieten Burgemeester en Wethouders weten het verschil tussen zwarte en grijze Piet
nauwelijks te zien (let op: racistische afbeelding boven artikel) en geen subsidie te willen verstrekken voor het feest zolang er een variant op zwarte Piet te zien is in plaats van een roetveegpiet zoals die ook bij het landelijke Sinterklaasjournaal te zien is.
Dat standpunt sluit aan bij dat van Kick Out Zwarte Piet (KOZP), dat alle bruine, zwarte en grijze schmink van de hand wijst en alleen genoegen neemt met het afschaffen van alle racistische kenmerken, inclusief zwarte (afro)pruik, rode lippen en oorringen.
‘Dan stoppen we ermee’
En dat weigeren veel lokale comités. De ‘roetveegpieten’ in Bergen op Zoom zijn (iets lichtere) zwarte Pieten waarvan een deel nog afro-pruiken draagt, maar dan met roetvegen, en de grijze Pieten zijn eigenlijk zwarte Piet-light, zoals Kick Out Zwarte Piet al opmerkte. Grijze Piet wordt in verschillende dorpen en steden net anders ingevuld, maar veel van hen dragen nog een afro-pruik, de typische kraag en rode lippen, en het grijs oogt, net als allerlei tinten bruin, niet anders dan een variant op zwart.
“
Nederlanders proberen het minimum te geven om niets te hoeven verliezen
De plaatselijke comités die deze stappen nu zetten, zijn er echter van overtuigd dat ze naar de bezwaren tegen de racistische karikatuur hebben geluisterd en nu de beslissende stap in de aanpassing van zwarte Piet hebben gezet. Aan dit nieuwe hulpje van Sinterklaas kan niemand meer aanstoot nemen, menen ze. Anceaux: “Als het nóg anders moet, dan stoppen we ermee, dan is de lol eraf. Dan zeggen we: hier is de sleutel van het kostuumhok en veel plezier ermee.”
Als ik Jerry Afriyie, voorman van KOZP, vraag of hij een verband ziet tussen Black Lives Matter en de veranderingen die Sint-comités nu doorvoeren, zegt hij: “Nederlanders zijn gevoeliger voor massaliteit dan voor kleinere protesten en daarom hebben ze het gevoel dat ze niet om de grote protesten van dit voorjaar heen kunnen. Daar moeten ze iets mee, vinden ze. Maar ze begrijpen de omvang van het probleem niet en ze luisteren niet naar zwarte stemmen. Daarom krijg je nu bullshit zoals grijze Piet. Ze veranderen omdat ze geen gezeur willen, maar hun proces lost het probleem niet op. Ze proberen het minimum te geven om niets te hoeven verliezen.”
‘We doen ook al geen rode lippen meer’
De angst die Afriyie noemt, om iets wezenlijks te verliezen, sluit aan bij wat ik in Bergen op Zoom zag en hoorde van de woordvoerders van de drie andere comités die ik sprak. De woordvoerster van het comité in Bergen op Zoom: “We willen de mythe niet verliezen.” Marcel Karhof (Den Helder): “Het gaat om de hele maskerade waarbij de mensen die Piet spelen onherkenbaar zijn, en die willen we niet verliezen. Bij sommige mensen is het gewoon nooit genoeg. Een roetveegpiet? Nooit. Bij grijze Piet blijft de maskerade overeind.” Anceaux (Leeuwarden): “Met roetveegpieten blijft degene die Piet speelt herkenbaar, en dat is het probleem. Grijze Piet is de oplossing want er zijn geen grijze mensen. Maar goed, wij wisten wel dat het nooit ophoudt, dat het nooit genoeg is.”
“
Wat niet tot de organisatoren doordringt is dat zwarte Piet, ook als die grijs is, een racistische karikatuur is
Wat niet tot de organisatoren doordringt is dat zwarte Piet, of hij nou grijs is of welke tint bruin dan ook, een racistische karikatuur is, zéker als hij ook nog een zwarte pruik met krulletjes draagt. “Ik zie toch gewoon zwarte Piet”, zeg ik dan ook (voorzichtig) tegen mijn gezelschap als we naar de ‘danspietjes’ kijken. Ze voeren hun dansje een paar keer uit voor het er goed op staat. “Ja?” zegt ze verbaasd. “Wat vreemd, want volgens ons is het echt een roetveegpiet.”
Op een andere opnamelocatie, in een prachtige oude loods aan de rand van de stad, bevestigt de Hoofdpiet, die ook anoniem wil blijven*, dat er een wezenlijke verandering zou zijn doorgevoerd. “Alleen vegen op de eigen huid, dat vonden we te weinig”, zegt hij. “Dan herkennen kinderen hun familieleden of buren, want we zijn maar een kleine regio, waar veel mensen elkaar kennen.” In de hal is een vrouw bezig een Piet te schminken voor een volgende scène, in een vrolijk ingerichte slaapzaal op een zolderverdieping. De Hoofdpiet: “De schminksters waren wel bang voor hun bijdrage, omdat we ook al geen rode lippen meer doen. Maar na een paar workshops is dat eigenlijk wel opgelost, want deze make-up aanbrengen is net zo goed leuk werk.”
Een lastige tijd
Telkens als ik het over de kleur van de Pieten wil hebben, zie ik de woordvoerster van het Bergense comité schrikken. “We zitten in een positieve flow”, zegt ze. “We hebben een lastige tijd gehad in de zomer en willen dat achter ons laten.” Die lastige tijd bestond eruit dat er een balans gevonden moest worden tussen enerzijds verandering en anderzijds ‘de nostalgie’, ‘het sprookje’: “We willen een zo groot mogelijke groep bereiken en ook rekening houden met de wensen in de samenleving, en we willen een oplossing zonder de intentie het niet goed te doen. We wíllen het goed doen. Maar zonder het sprookje los te laten.”
“
Ook met een bruin-met-roetvegenvariant wordt geen afscheid genomen van zwarte Piet
Als ik later aan de telefoon Kick Out Zwarte Piet noem, zegt ze geëmotioneerd: “Zij gaan nog tien stappen verder, maar wat wij doen past bij de situatie zoals die in de regio speelt. Voor ons is dit een wezenlijke verandering. Niet meer dat egale zwarte, tot in de oren en neusgaten aan toe, dat willen we ook écht niet meer.” Voor deze verandering, vertelden zij en Hoofdpiet me, kregen ze in hun organisatie alle handen op elkaar, ondanks het feit dat sommigen zich tegen het afschaffen van zwarte Piet verzetten. De Hoofdpiet: “We hebben alle vrijwilligers binnenboord weten te houden.”
Geen stap in de goede richting
Dat laatste verbaast me allerminst. Met deze bruin-met-roetvegenvariant wordt immers, net zoals met grijze Piet, simpelweg geen afscheid genomen van zwarte Piet. De vrijwilliger die van zwarte Piet houdt, levert dus niets in. Als de plaatselijke comités, of ze het nu bijna wanhopig goed willen doen (zoals in Bergen op Zoom) of taal bezigen die ik hier niet ga herhalen (zoals de voorman in Den Helder), zouden beseffen dat zwarte Piet-light óók racisme is, dan stort het zorgvuldig opgebouwde maar wankele kaartenhuis van argumenten in elkaar. Afriyie: “Ze willen
in control zijn. Zíj bepalen waar ze afscheid van nemen, en ze maken zichzelf wijs dat ze daarmee iets veranderen.”
En zo blijkt deze light-variant voor (de meeste) plaatselijke comités geen tussenstation naar afschaffing van de racistische karikatuur, maar de enige en laatste aanpassing die ze zullen doen, er heilig van overtuigd dat ze naar de anti-racismedemonstranten geluisterd hebben. Discussie gesloten. In Bergen op Zoom hopen ze vurig dat KOZP volgend jaar niet bij hén komt demonstreren, want dat zou hun kinderfeest verpesten.
Op de suggestie dat de beste garantie tegen KOZP-demonstraties het afschaffen van Zwarte Piet is, haalt de woordvoerster van het Sintcomité diep adem. Ze houdt vol: “Dat hebben we al gedaan. Binnen de plaatselijke context hebben we een verandering doorgevoerd.” Afriyie: “Ze zullen moeten dealen met de consequenties. Ze blijven op de lijst staan van plaatsen om te demonstreren.”
*De namen van de anonieme geïnterviewden zijn bij de redactie bekend.
