Waarom we verandering moeten eisen nu de samenleving opengaat

De coronapandemie heeft ons zo’n leerzaam moment gebracht. We moesten gas terugnemen; het virus heeft zijn tol geëist van onze fysieke en mentale gezondheid, onze sociale contacten, economie en relaties. Normaal gesproken zou het tientallen jaren hebben gekost om grote veranderingen door te maken als minder verkeersvervuiling, werkloosheid en enorme overheidsuitgaven – nu gebeurde dat allemaal in een jaar.

Oproepen tot een ‘Great Reset’ (World Economic Forum) of zelfs ‘Build Back Better’ (Biden/Harris) ontkennen dat onze fundamenten op zijn best wankel waren en in het slechtste geval onhoudbaar. Net als een jongere met een steekwond in het King’s College Ziekenhuis kunnen we deze ervaring gebruiken om een nieuwe weg in te slaan en dingen anders aan te pakken. Of we kunnen doorgaan alsof er niets is gebeurd en opnieuw dezelfde fouten maken.

In deze tijd van toegenomen racisme en xenofobie kon men geen muur bouwen om het virus buiten te houden, men kon het virus niet afzonderen om het binnen te houden, of gewoon verbannen om het te verdrijven. Het had geen paspoort of papieren nodig. Dat het in Wuhan begon en zich wereldwijd verspreidde, was een gruwelijk bewijs van ons verlangen, vermogen en onze behoefte om de hele wereld over te reizen en sociale contacten te leggen. Het was op een wrede manier ironisch dat de Britse coronabesmettingen piekten op exact hetzelfde moment dat de Brexit-onderhandelingen met de Europese Unie ten einde kwamen. Het Verenigd Koninkrijk kon zich loskoppelen van Europa, maar niet van deze planeet.

In het Verenigd Koninkrijk waar ik woon, lopen zwarte mensen tot drie keer meer kans om te sterven door het virus, volgens het nationale statistiekbureau; in de VS is de kans bijna vijf keer groter dat ze in het ziekenhuis worden opgenomen, volgens de Amerikaanse Centra voor Ziektecontrole en Preventie. Hetzelfde geldt – en soms zelfs erger – voor andere etnische minderheden.

Dit is hoe systemische discriminatie eruitziet: het draait niet om slechte mensen die goede mensen slecht behandelen (hoewel er daar ook genoeg van zijn), maar het is een serie processen die ervoor zorgt dat overal waar achterstand zich opstapelt, minderheden het hardst geraakt worden.

Ook werd duidelijk wie het kapitalisme draaiende hielden, toen alleen nog essentiële beroepsgroepen mochten werken – de verplegers, buschauffeurs en machinisten, schoonmakers en restaurantbezorgers. Oververtegenwoordigd onder hen die zorgden dat we voedsel, vervoer en hulp hadden, waren de migranten- en niet-witte gemeenschappen die waren weggezet als bedelaars, dieven en criminelen. Het idee dat deze mensen cruciaal waren voor de westerse economieën was niet langer louter een retorisch punt. Het feit dat ze essentieel waren was een officiële aanduiding. Het land kon niet functioneren zonder hen.

Dit principe geldt niet alleen binnen naties, maar ook tússen naties. De armste landen, waar dankzij de erfenis van het kolonialisme en het imperialisme ook voornamelijk zwarte en andere mensen van kleur wonen, worden actief verhinderd om tijdig de dreiging van corona te boven te komen. Ze hebben moeite om voldoende vaccins te bemachtigen om een verschil te kunnen maken.

Op het moment van schrijven is ruwweg de helft van alle gegeven doses naar de rijkste 16 procent van de wereldbevolking gegaan, aldus The Guardian. Uit een analyse van het Centre for Global Development en tijdschrift The Economist bleek dat het mondiale Zuiden mogelijk pas in 2023 wijdverspreid gevaccineerd is. We hebben dus een wereldwijde crisis,maar geen wereldwijde oplossing, wat hetzelfde is als helemaal geen oplossing. De pandemie heeft deze ongelijkheden niet uitgevonden; die heeft ze simpelweg verduidelijkt, vergroot en versneld.

Corona schetste dus wat de al lang bestaande problemen waren, maar gaf ook aan wat de oplossingen zouden kunnen zijn. In een tijd waarin politiek cynisme groeit en de individuele verantwoordelijkheid vooropgesteld wordt, waren het goed bestuur, vertrouwen en collectieve betrokkenheid die het verschil maakten. De landen die het meest succesvol bleken bij het tegengaan van de verspreiding, boden royale verlofregelingen, ziektekostenvergoedingen en andere steun om mensen te helpen die niet konden werken door de lockdown of door ziekte. Hoe meer vertrouwen burgers in de regering hadden, hoe groter de kans dat ze de regels volgden.

‘We zijn in staat om dingen te geloven waarvan we weten dat ze onwaar zijn’, schreef George Orwell in zijn essay ‘In Front of Your Nose’. ‘En dan, als we uiteindelijk ongelijk krijgen, verdraaien we onbeschaamd de feiten om te laten zien dat we toch gelijk hadden. Intellectueel gezien is het mogelijk om dit proces eindeloos voort te zetten: de enige controle daarop is dat een vals geloof vroeg of laat tegen een solide werkelijkheid botst, meestal op een slagveld.

Corona was het slagveld. En duizenden stierven in deze landen vanwege de ontkenning, scepsis en harteloze onbekwaamheid van hun leiders. Corona stelde conservatief rechts voor een uitdaging op verschillende manieren – van het dragen tot mondkapjes tot het invoeren van een lockdown – want er was geen enkele individualistische reactie op het virus te bedenken die zinvol zou kunnen zijn. Het eiste dat je om mensen geeft die je niet kent en niet alleen in je eigen belang handelt, maar in het belang van de samenleving als geheel. Het dwong rekening te houden met voor wie en waarvoor een economie is – wat heeft het voor zin om een gezonde economie te hebben als de mensen daarin ongezond zijn?

Wat geldt voor de overheidsreactie op corona zou ook kunnen gelden voor die op klimaatverandering, betoogt publicist Naomi Klein in haar inleiding van de paperbackeditie van On Fire: The Burning Case for a Green New Deal. ‘Het is duidelijk dat er onmiddellijk allerlei mogelijkheden opbloeien wanneer samenlevingen besluiten om een noodsituatie als zodanig te behandelen’, schrijft ze. ‘En wanneer overheden veranderingen doorvoeren die het beschermen van het leven en mensen vooropstellen, en die veranderingen aan zowel individuen als grote bedrijven opleggen, zijn de meesten van ons bereid – zelfs enthousiast – om ons steentje bij te dragen.’

Je weet al genoeg’, schreef wijlen Sven Lindqvist in zijn boek over het Europese imperialisme in Afrika, Exterminate All the Brutes. ‘En ik ook. Het is geen kennis wat we missen. Wat ontbreekt is de moed om te begrijpen wat we weten en conclusies te trekken. We hebben eerder op dit punt gestaan. Na de financiële crisis wisten we dat het economische systeem waarvan onze levens en levensonderhoud afhankelijk waren onhoudbaar was, de toekomst onzeker en de gevolgen verwoestend. Maar we hadden de moed niet om de conclusies te trekken die ons zouden bevrijden uit de klauwen van dat systeem. Het duurde niet lang voor de bankiers hun bonussen weer terugkregen en de publieke sector de prijs moest betalen voor hun omkoopbaarheid.

Ondertussen zal het Westen, als de patenten op coronavaccins niet vrijgesteld worden, op vrijwel dezelfde manier reageren op corona in het mondiale Zuiden als op de armoede en oorlog daar – door zich aan het probleem te onttrekken en juist de migranten van wie het afhankelijk is te criminaliseren. Deze maatregelen zullen waarschijnlijk net zo effectief zijn voor de pandemie als dat ze voor migratie waren. Zolang corona een probleem is voor sommige mensen ergens op de wereld, zal het een probleem zijn voor iedereen op de planeet.

Het afgelopen jaar is ons verteld dat we onze verschillen moeten vergeten, omdat we allemaal in hetzelfde schuitje zouden zitten – zelfs toen juist die verschillen duidelijk maakten waarom en hoe dat niet opgaat. We werden toegesproken over het belang van opoffering en wederzijds begrip, zodat we buitengewone maatregelen – die twee jaar geleden nog ondenkbaar waren – zouden accepteren voor het maatschappelijk belang. Diezelfde woorden kunnen we nu terugkaatsen.

We hebben vóór corona misschien gepleit voor laptops voor scholieren uit arbeidersgezinnen, een leefbaar loon voor wie geen werk had en prioritering van de volksgezondheid boven particuliere winst, en werden toen weggezet als dromers. Nu kan niemand meer zeggen dat dit niet mogelijk is, want het is gerealiseerd. We hebben er misschien op aangedrongen om onze excessen in te dammen voor het welzijn van de planeet, en werden toen weggezet als doemdenkers. Nu kan niemand meer zeggen dat we ons niet kunnen aanpassen. We hebben misschien gewezen op onrecht en ongelijkheid binnen ras, gender en klasse, gezondheidsresultaten en huisvestingsbehoeften, en werden toen weggezet als zeurpieten. Nu kan niemand zeggen dat ze het niet wisten. We hebben misschien getoond hoe onze gedeelde menselijkheid werd ondermijnd door mondiale ongelijkheden die de basis vormden voor handel, migratie en klimaatverandering, en werden toen weggezet als onpatriottische kosmopolieten. Nu kan niemand meer zeggen dat ze het niet hebben gezien.

Over de hele westerse wereld dwongen Black Lives Matter-demonstranten regeringen om rekening te houden met zaken van werkgelegenheid en politie tot standbeelden en onderwijscurricula. We leerden dat het mogelijk was om minder te vliegen, rijden, consumeren en produceren. Zoals Naomi Klein opmerkt: ‘[Als gevolg van de pandemie zijn er] radicale veranderingen in de natuur om ons heen – van plotselinge afname van lucht-, water- en geluidsvervuiling, tot abrupte verschuivingen in het gedrag van talloze wilde soorten. De afgelopen maanden hebben in elk geval de leugen blootgelegd dat laatkapitalistische samenlevingen niet in staat zouden zijn om binnen no time wereldschokkende veranderingen door te voeren. We zagen wereldwijd de meest agressieve overheidsingrepen in de economie sinds de Tweede Wereldoorlog. Zo zijn automakers in de VS begonnen met het maken van medische apparatuur; Spanje heeft alle private ziekenhuizen genationaliseerd.

In Nederland traden de premier en het kabinet af in januari, kort nadat ze verkozen waren, vanwege het toeslagenschandaal waarbij duizenden ouders – voornamelijk met migratieachtergrond – als fraudeurs werden geprofileerd en diep in de schulden raakten nadat hun kinderopvangtoeslag onrechtmatig werd geweigerd. De kwestie was jaren eerder aan het licht gekomen, maar de afgelopen maanden konden gevolgen niet uitblijven omdat de collectieve verontwaardiging te groot was geworden.