Een wit busje wacht voor de deur. Snel! Nog een kus op de Koran en de reis kan beginnen. Happend naar adem, trillend herhaalt de man de gebedsverzen die zijn moeder hem toestuurde. Als een rustgevende mantra. Uren gaan voorbij. Het is pikdonker. Het busje stopt eindelijk. Zwijgen! Rennen! ‘Moeder, als je binnen twee uur niets van me hoort, dan… Als je niets hoort, dan ben ik één geworden met de zee’.
Deze scène uit de documentaire Even After Death is gebaseerd op de herinneringen van jonge vluchtelingen die de dodelijke tocht via de Middellandse Zee hebben overleefd. Tijdens hun verblijf in het kamp Moria op Lesbos maakten ze de film, om diegenen te herdenken die het niet haalden.
“
De meerderheid van de verdronken vluchtelingen wordt sowieso nooit gevonden
De laatste zes jaar zijn meer dan twintig duizend mensen verdronken tijdens hun overtocht via de Middellandse Zee, is de schatting van het Missing Migrants Project van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). “In werkelijkheid is het onmogelijk om betrouwbare gegevens over het totale aantal slachtoffers te verzamelen”, zegt Simon Robins per telefoon. Hij is verbonden aan de Britse Universiteit van York en doet onderzoek naar de gevonden lichamen. “De meerderheid van de mensen wordt sowieso nooit gevonden.”
IOM schat in dat de gevonden lichamen samen slechts een derde zijn van het totale aantal verdronken migranten. Robins: “Lichamen zinken naar de zeebodem of spoelen aan bij de Turkse of Tunesische kust. De verschillende landen wisselen op dit moment geen informatie uit over verdronken migranten. We weten dus niet hoeveel slachtoffers buiten Europa worden gevonden.”
Even After Death zou in première gaan op filmfestival Movies That Matter. Door de corona-uitbraak is het festival afgelast. De film is vanaf 24 mei vier dagen te bekijken via
de website van Pakhuis de Zwijger. Op 26 mei is op diezelfde pagina een verdiepingsprogramma met filmmakers en aansprekende gasten te zien.
En de lichamen die wel worden gevonden, kunnen zelden worden geïdentificeerd. Dat lukte tussen 1990 en 2013 in slechts 22 procent van de gevallen, schrijft Robins in een rapport voor IOM. Julia Black, coördinator van het Missing Migrants Project, vertelt per telefoon vanuit Berlijn dat ze vreest dat dit percentage inmiddels nog lager ligt, gezien de enorme toename van aankomsten per boot sinds 2013. Zo bereikten in 2014 vijftigduizend mensen (voornamelijk Syriërs, Afghanen en Somaliërs) de Griekse eilanden via Turkije; een jaar later ging het om 885 duizend mensen, volgens cijfers van het Europees Grens- en kustwachtagentschap Frontex.
De meesten van hen kozen Lesbos als bestemming – net als de makers van de documentaire Even After Death deden. Het eiland ligt het dichtst bij Turkije: slechts tien kilometer verderop. Maar het zijn wel dodelijke kilometers. Naved Alizadah, gevlucht uit Afganistan, vertelt in de film: ‘Voor ons vertrek zonken enkele dinghy’s (sloepen, red.). Ook twee speedboten zijn tegen de rotsen gecrasht en iedereen was dood. We waren bang om te vertrekken.’
“
Verdronken vluchtelingen zijn een gevoelig onderwerp op Lesbos. Het schrikt toeristen af
Het is enorm moeilijk navigeren in de zeestraat tussen Griekenland en Turkije. Zeker ’s nachts, het moment waarop de meeste overtochten plaatsvinden. ‘De weersomstandigheden aan de Griekse kant kunnen ruig zijn, terwijl aan de Turkse kant alles kalm lijkt omdat de bergen de wind tegenhouden’, legt Giulia Perazzini uit in de film. Ze werkt sinds 2017 op Lesbos voor verschillende hulporganisaties, onder andere op de reddingsboten.
Islamitische begraafplaats
“Verdronken vluchtelingen zijn een gevoelig onderwerp op Lesbos. Het schrikt toeristen af”, zegt Sonia Nandzik. De Poolse activist woont op het eiland met de Amerikaanse mediakunstenaar Douglas Herman. Ze runnen er ReFOCUS Media Labs, waar ze film- en fotografietrainingen geven aan de bewoners van Moria. “Mensen denken dat hier voortdurend dode lichamen aanspoelen. Vóór 2015 was dit een pareltje op de Egeïsche Zee. Nu blijven toeristen weg.”
Desondanks blijven veel Grieken solidair met de vluchtelingen die Lesbos proberen te bereiken. De bewoners van het dorpje Skala Sikamnias werden in 2016 zelfs genomineerd voor de Nobelprijs voor de Vrede, als vertegenwoordiging van alle Grieken en vrijwilligers die vluchtelingen hielpen.
“
In Griekenland worden de stoffelijke overschotten na drie jaar opgegraven
Toch kunnen weinigen iets doen om de verdronken lichamen een waardig afscheid te geven. Zo woont er op Lesbos slechts één moefti die de specifieke rituelen die bij een islamitische begrafenis horen, kan uitvoeren. Moustafa Dawa wast, omhult en begraaft de doden, met hun hoofd naar Mekka gericht. “Maar hij kan het eigenlijk niet meer aan”, vertelt Nandzik.
Lang was er niet eens een islamitische begraafplaats op het eiland, wegens gebrek aan geld en ruimte. De lichamen werden begraven op een Grieks-orthodox kerkhof bij gemeentehoofdstad Mytilene. Maar daar was het al snel vol en de gebruiken passen niet bij de islam. ‘In Griekenland worden de stoffelijke overschotten na drie jaar opgegraven’, legt Yonous Muhammadi van Greek Forum of Refugees uit in de documentaire. ‘De botten worden wel bewaard, maar in de islam geldt de eeuwige grafrust en mag het lichaam niet meer uit het graf gehaald worden.’
Na een schipbreuk met tachtig slachtoffers in het najaar van 2015 kreeg moefti Dawa toestemming voor een nieuwe, islamitische begraafplaats enkele kilometers van Mytilene, ver uit het zicht, op een stuk landbouwgrond waarvan niemand weet wie de eigenaar is. Nandzik: “Dawa is bang dat het departement de toestemming intrekt als de begraafplaats te veel opvalt. Daarom praat hij er niet graag over.” Ondertussen verdwijnen de graven onder het gras dat het terrein overwoekert. De opschriften verbleken door de brandende zon.
Moeizame identificatie
Op de 960 Griekse begraafplaatsen waar verdronken migranten zijn begraven, vermelden de meeste stenen geen naam. Identificatie is immers heel moeilijk. Volgens een IOM-rapport hebben de plaatselijke autoriteiten er vaak de middelen niet voor. Veel migranten reizen zonder documenten en worden op basis van weefselmonsters geïdentificeerd. Maar er is ook weefsel van familieleden nodig om te testen of de informatie overeenkomt; dat is niet altijd mogelijk. Niet geïdentificeerde lichamen worden na 45 dagen anoniem begraven.
“
Op Lesbos gaan de gevonden lichamen naar de hoofdschouwer
‘Procedures voor het verzamelen van identiteitsbewijzen verschillen per land, en zijn soms niet eens gestandaardiseerd’, staat te lezen in het eerder vermelde IOM-rapport. Op Lesbos gaan de gevonden lichamen naar de hoofdschouwer, vertelt Nandzik. “Die maakt foto’s van alle specifieke zaken, zoals een ring, een tatoeage. Alle persoonlijke bezittingen krijgen een uniek identificatienummer.
De hoofdschouwer vraagt vervolgens rond of er mensen zijn die op dezelfde boot hebben gezeten. Hij stuurt een dna-monster naar Athene, waar zich een centrale databank met 850 dna-monsters bevindt. Het gebeurt dat – zelfs na jaren – de familie van een slachtoffer contact opneemt met de hoofdschouwer.”
Robins, die zich in zijn onderzoek richt op de naasten van verdronken mensen, benadrukt dat ook de nabestaanden slachtoffers zijn. “De dood van een familielid op zee is een tragedie, een trauma dat niet overwonnen kan worden tot het lichaam wordt gevonden. Het rouwproces gaat eindeloos door omdat je geen afscheid kunt nemen van iemand die vermist is.”
“
De Griekse autoriteiten gaan zelden op zoek naar de families van de overleden vluchtelingen
Terwijl families hun uiterste best doen om via instanties als het Rode Kruis of met foto’s op sociale media hun vermiste familielid te vinden, gaan de Griekse autoriteiten omgekeerd zelden op zoek naar de families van de overleden vluchtelingen, zegt Robins. Volgens Julia Black zijn plaatselijke autoriteiten overweldigd door de aantallen. “Bij een schipbreuk voor de kust van Lampedusa in 2013 lukte het een zeer toegewijd internationaal forensisch team om na acht maanden 31 van de 366 slachtoffers te identificeren.”
Robins denkt dat het niet zo moeilijk hoeft te zijn. “In 2014 slaagde politieagent Angelo Milazzo in het Italiaanse Syracuse erin om 24 Syriërs te identificeren. Hij vroeg veel rond en maakte een Facebookpagina aan, waarop hij alle gegevens van de verdronken mensen deelde.” Na één jaar, twee maanden en tien dagen is het Milazzo gelukt alle opvarenden van een gezonken boot te identificeren, berichtte Al Jazeera.
Ogen op zee
Hoe zit het met de Europese verantwoordelijkheid? Er zijn wel degelijk wettelijke verplichtingen. Twee jaar geleden zijn er op Lesbos achttien punten opgetekend door experts van over de hele wereld. Het uitgangspunt van deze Mytilene Declaratie komt overeen met wat Catriona Jarvis, ex-rechter en mede-oprichter van het Britse Last Right Project, zegt in de documentaire: ‘Ieder sterfgeval op zee is er een te veel. De staten zouden de plichten moeten vervullen die er zijn.’
“
Familieleden hebben het recht te beslissen over waar en hoe een overledene respectvol wordt begraven
In de verklaring staat bijvoorbeeld: zorg voor een veilige doorgang voor degenen die veiligheid zoeken, versterk de protocollen voor opsporing en redding voor alle migranten, inclusief de vermisten. Ook hebben landen de plicht om alle redelijke stappen te nemen om de overledene te identificeren en hebben familieleden het recht te beslissen over waar en hoe een overledene respectvol wordt begraven. Er zou bijstand moeten zijn hen bij de begrafenis te kunnen laten zijn. Zowel financieel, met een visum of zelfs met een immigratie status.
Ook het VN-Migratiepact van 2013 benadrukt het belang van veilige, reguliere routes naar Europa. Maar die zijn er nog steeds niet. De enige manier om Griekenland te bereiken, is met een gevaarlijke zeereis. En de hulp aan vluchtelingen wordt sinds twee jaar openlijk gecriminaliseerd. Organisaties die reddingsacties uitvoeren op zee ‘zitten de autoriteiten dwars’, vertelde de Spaanse journalist en mensenrechtenactivist Helena Maleno in 2018 aan OneWorld.
Ze werd verdacht van mensensmokkel en het aanzetten tot niet-gereguleerde migratie omdat ze met haar organisatie Caminando Fronteras de Spaanse kustwacht hielp bij het lokaliseren van bootjes die op het water in de problemen waren geraakt. En Europa stuurt sowieso al twee jaar geen reddingsboten meer. “Het bestrijden en vervolgen van de mensensmokkelaars heeft meer prioriteit”, aldus Robins. “De mensenrechten, zoals het recht op leven, verdwijnen naar de achtergrond.”
“
Omdat er minder zoek- en reddingsacties zijn, weten we niet waar vluchtelingen zijn en of de opvarenden verdronken zijn
Julia Black, van Missing Migrant Project, stelt dat er sinds midden 2019 meer schepen op de Middellandse zee verdwijnen. “Omdat er minder ogen op zee zijn, minder zoek- en reddingsacties, weten we niet waar ze zijn en of de opvarenden verdronken zijn, of opgepakt en door de Libische kustwacht opgesloten in de Libische detentiecentra.”
Door de uitbraak van het coronavirus is de situatie nog schrijnender: de Maltese regering kondigde in april aan dat ze geen reddingsacties kunnen garanderen vanwege geldgebrek door de pandemie. Zowel Italië als Malta besloten om geen migranten aan boord toe te laten wegens risico op besmetting. Op de Griekse eilanden komen nog steeds mensen aan, zeker sinds de Turkse autoriteiten de vluchtelingenkampen ontruimen. Ze zullen allemaal op een boot stappen. Hoeveel onder hen gaan er eenzaam en anoniem sterven?
Dit artikel verscheen eerder in OneWorld Magazine.
We leven in onzekere tijden door het coronavirus. Er is behoefte aan betrouwbare informatie én verdieping. We hopen dat je dit bij ons vindt en wil bijdragen aan onze onafhankelijke journalistiek.
Dit kan je doen door te doneren of je te abonneren op ons magazine. Alvast bedankt!
