Toen Rusland afgelopen zondag de Oekraïense legerbasis Javoriv bombardeerde, vlak bij de Poolse grens, was een enorme escalatie van de oorlog mogelijk heel dichtbij. Was een raket per abuis over de Poolse grens geland, dan had Warschau een potentieel nucleaire oorlog kunnen ontketenen. Polen is namelijk lid van de NAVO. Hoe zit dat precies?
Wat is de NAVO en waarom is zij opgezet?
In 1949 richtten twaalf landen aan weerszijden van de Noord-Atlantische Oceaan de militaire ‘Noord-Atlantische Verdragsorganisatie’ (NAVO) op. De oprichtende landen waren België, Canada, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Portugal, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. De organisatie is gestoeld op vijf artikelen, waarvan Artikel 5 veruit het bekendste en de belangrijkste is: een aanval op een van de NAVO-landen zal worden opgevat als een oorlogsverklaring aan alle NAVO-landen. Elke lidstaat is in dat geval verplicht het aangevallen land militair te steunen.
“
Toen de Sovjet-Unie uiteenviel, 'verloor' de NAVO een belangrijke bestaansreden
“Grofweg waren er drie redenen waarom de oprichtende landen zich genoodzaakt zagen zich te verenigen”, zegt Bertjan Verbeek, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Radboud Universiteit. “Enerzijds was er de dreiging van de Sovjet-Unie (in 1947 begon immers de Koude Oorlog,
red.), anderzijds wilden westerse landen een duurzame garantie dat de VS hen tegen de Sovjet-Unie en Duitsland zou beschermen. Een vijandig Duitsland was namelijk de laatste reden voor de oprichting van de NAVO, vanwege de levendige herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog.”
Maar met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, in 1991, viel ook die dreiging weg. Verbeek: “De NAVO ging op zoek naar haar rol in een nieuw tijdperk. Die rol zocht zij onder andere in de strijd tegen terrorisme (de ‘War on Terror’, 2001-heden, red.) door zichzelf als humanitaire organisatie om te dopen die mensenrechten en democratie bevorderde. Denk bijvoorbeeld aan de NAVO-missies in de oorlog om Kosovo in 1999, die ‘humanitaire inteventies’ werden genoemd.” Vanaf dat moment treedt de NAVO steeds vaker buiten haar eigen grenzen om vrede en democratie te bevorderen. Hiervoor beriep de organisatie zich op Artikel 2, waarin staat dat NAVO-landen zich committeren aan het bewaken en ontwikkelen van de vrede door economische banden te versterken en democratische instituten te versterken.
Het was dan ook pas ná de Koude Oorlog dat het befaamde Artikel 5 voor het eerst (en voorlopig ook voor het laatst) werd ingeroepen. Dat gebeurde na de aanslagen van 11 september 2001, die de oorlog tegen terrorisme inluidden. Hieruit volgden vele controversiële interventies in de islamitische wereld.
Inmiddels telt de NAVO
30 lidstaten. Vooral onder aanvoering van de Amerikaanse president Bill Clinton (1993-2001)
zetten veel Oost-Europese landen stappen tot aansluiting bij de NAVO.
- In 1999 sloten Tsjechië, Hongarije en Polen zich aan;
- In 2004 kwamen daar Bulgarije, Slovenië, Slowakije, Roemenië, Estland, Letland en Litouwen bij;
- Albanië en Kroatië kwamen er in 2009 bij;
- En ten slotte Noord-Macedonië in 2020.
Clinton zag de uitbreiding van de NAVO niet als militair doel, maar als een politieke missie om de transitie van communisme naar liberale democratie te begeleiden.
Wat heeft Nederland aan de NAVO?
Elk land dat lid is van de NAVO, wordt sinds 2006 geacht ten minste 2 procent van het bruto binnenlands product uit te geven aan defensie. De meeste landen
halen die 2 procent niet. Het land dat het meeste uitgeeft – de VS met ruim 3 procent – heeft ook het grootste gewicht bij de NAVO, zegt Verbeek. De NAVO is voor de VS namelijk ook een manier om zijn invloedsfeer op Europa, Noord-Afrika en het Nabije Oosten te consolideren. De VS is namelijk de grootste militaire macht van de alliantie, en kan via de NAVO troepen stationeren en trainen in Europese legerbases.
“
Stapt Nederland uit de NAVO, dan verliest het veel zeggenschap in de Europese defensie
Een blik op het aantal gestationeerde Amerikaanse troepen in Europa maakt duidelijk hoe groot de (militaire) aanwezigheid van de VS binnen de alliantie is. De Amerikanen gebruiken onder meer een Letse legerbasis vlakbij de Belarussische grens en een luchtmachtbasis aan de Zwarte Zee in Roemenië. In 2021 waren maar liefst 35 duizend Amerikaanse militairen in Duitsland gestationeerd. Sinds de Russische inval heeft Washington nog eens 12 duizend troepen naar Europa gestuurd, en in ieder geval duizend soldaten van Duitsland naar Roemenië verplaatst, terwijl 21 NAVO-lidstaten (waaronder Nederland) soldaten naar de Baltische staten stuurden.
Maar ook Nederland – dat een krappe 1,3 procent van zijn budget aan defensie uitgeeft – heeft belang bij de NAVO, zegt Verbeek. In de twintigste eeuw bleek wel hoe kwetsbaar Nederland is voor een invasie: konden we tijdens de Eerste Wereldoorlog nog neutraal blijven, in 1940 werd Nederland in enkele dagen onder de voet gelopen. Lid zijn van een sterke militaire alliantie is voor een land als Nederland dus een noodzaak als het een invasie wil afslaan. Daarnaast kan Nederland via de NAVO invloed uitoefenen op de militaire beslissingen van andere landen en over hoe we de Europese veiligheid organiseren.
“Als we uit de NAVO zouden stappen, verliezen we ook onze zeggenschap in de Europese defensie”, legt Verbeek uit. De NAVO heeft strikt gezien namelijk geen leger, maar haar leden zetten hun eigen defensiemacht in voor NAVO-missies of het bewaken van legerbases in gastlanden. In de Noord-Atlantische Raad wordt via unanieme besluitvorming afgesproken welke missies worden aangegaan.
“
Landen die vroeger bij de Sovjet-Unie hoorden, vrezen dat Poetin naar die tijd terugverlangt
Ten slotte hebben de meeste Oost-Europese NAVO-leden een enorm belang bij de NAVO. Rusland heeft uiteindelijk geaccepteerd dat de Baltische staten (die vroeger bij de Sovjet-Unie hoorden) lid werden van de EU en de NAVO, maar deze staten kijken wel met zorg naar Rusland. Vooral na de Russische inval in Georgië in 2008. Verbeek: “Ze vrezen dat Rusland terugverlangt naar de grenzen van de Sovjet-Unie. Zij zien in het verdedigingspact van de NAVO een garantie voor hun voortbestaan.” Immers: als Rusland hen binnenvalt of raketten op hen afschiet, zou Moskou wegens Artikel 5 in één klap de oorlog verklaren aan bijna heel Europa, Canada en de Verenigde Staten.
Waarom ziet Poetin de NAVO als bedreiging?
Vanuit Russisch perspectief ‘rukt de NAVO op’ naar het oosten. Totdat in 1989 de Berlijnse Muur viel, lag de NAVO-grens nog voor Polen. Nadat Polen (1999), Hongarije (ook 1999) en Slowakije (2004) zich aansloten, en daarna de Baltische staten (ook 2004), kwam de grens heel dicht bij Sint-Petersburg te liggen. Verbeek: “Toen de NAVO vervolgens in 2008 suggereerde dat Oekraïne en Georgië lid konden worden, reageerde Rusland gelijk met een inval in Georgië.”
“
Het feitelijke begin van de oorlog in Oekraïne was in 2014
Tijdens de Maidanrevolutie in 2013 eisten Oekraïense demonstranten een democratischer land. Poetin vreesde dat Kyiv
1 hierdoor meer richting Europa bewoog. In reactie daarop annexeerde hij de Krim in 2014 en steunde Russische separatisten in Donetsk en Loegansk. Dit was het feitelijke begin van de oorlog in Oekraïne. Poetin wil absoluut niet dat de NAVO voor zijn deur staat, omdat Rusland in het geval van een NAVO-confrontatie dan erg kwetsbaar is. De NAVO mag op papier dan wel uitsluitend een defensieve alliantie zijn, de aanwezigheid van Amerikaanse troepen enkele honderden kilometers van Sint-Petersburg stelt hem toch niet gerust.
Waarom treedt de NAVO niet op in Oekraïne?
In 2008 zette de NAVO de deur op een kier voor lidmaatschap van Oekraïne en Georgië. Achteraf zei Jaap de Hoop Scheffer, in 2008 secretaris-generaal voorzitter van de NAVO-raad, dat de lidstaten hadden kunnen weten de Russen met tegenmaatregelen zouden komen. Verbeek: “Beleidsmakers moeten hebben geweten dat ze hier geen vrienden mee maakten in Moskou. Bovendien hebben de VS en het Westen een erg ambigue rol gespeeld in Oekraïne vanaf het begin van de oorlog in 2014.”
“Toen Rusland de Krim annexeerde lieten westerse landen al weten dat ze niet bereid waren om militair in te grijpen, terwijl de NAVO in 2008 Oekraïne de mogelijkheid bood om toe te treden tot de organisatie en dus suggereerde dat de alliantie het land wilde beschermen. Maar zodra Rusland haar troepen opbouwde aan de grens, kondigden de VS en Duitsland aan niet militair te willen ingrijpen.”
Deze ambiguïteit komt vooral doordat het politieke en militaire doel van de NAVO elkaar in de wielen rijden: aan de ene kant wil de organisatie Oekraïne in zijn economische invloedssfeer krijgen om de vrede en vrije markt in Europa te bevorderen, terwijl de VS niet bereid is Oekraïne militair te verdedigen tegen Russische agressie. Dit zijn tegenstrijdige signalen.
“
De NAVO ziet geen rol voor zichzelf weggelegd in de oorlog in Oekraïne
De NAVO ziet dan ook geen rol voor zichzelf weggelegd in de oorlog in Oekraïne, zegt Verbeek. “De angst is te groot dat dat zou leiden tot een oorlog met Rusland. Dat is een escalatie die de meeste lidstaten willen vermijden: Rusland is nu eenmaal een nucleaire macht. Je ziet zelfs dat de VS Polen verbiedt om vliegtuigen naar Oekraïne te sturen, omdat het geen confrontatie met Rusland wil. Dat duidt er voor mij op dat de meeste NAVO-landen op dit moment niet staan te springen om Oekraïne daadwerkelijk te hulp te schieten.” En heel realistisch is een toetreding van Oekraïne tot de NAVO in de nabije toekomst
nooit geweest.
En de toekomst van de NAVO?
Je zou kunnen zeggen dat de oorlog in Oekraïne de NAVO weer een soort bestaansrecht geeft, na de existentiële crisis van de afgelopen decennia. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was het onduidelijk tegen wie een defensieve alliantie als de NAVO zich zou moeten beschermen.
“
Extra investeren in de NAVO kan een heropleving van de Koude Oorlog betekenen
Verbeek ziet nog een andere ontwikkeling: “Europese leden zijn nu veel meer bereid om te investeren in onderlinge militaire samenwerking – iets wat in het verleden weinig gebeurde en waar de Amerikanen zich aan stoorden. Duitsland en Nederland trekken nu hun portemonnee, net als veel andere landen. Maar of dat de veiligheidsverhoudingen in Europa ten goede komt? Verbeek durft het niet te zeggen. “Hierdoor ontstaat toch weer een groot Oost-Westconflict. Het zou een heropleving van de Koude Oorlog kunnen betekenen, met een hernieuwde nucleaire dreiging.”
