Wat ‘Oppenheimer’ niet liet zien: native Americans lijden (nog) onder atoomproeven

De Nimíipuu, de oorspronkelijke bewoners van het gebied rondom de rivier de Columbia, in wat nu het noordwesten van de Verenigde Staten is, leeft al sinds mensenheugenis van het water. ‘De vissers langs de rivier ruilden de gedroogde vis voor vlees van de andere stammen die op de hoogvlakte woonden’, herinnert Nimíipuu-oudere Veronica Taylor zich in 2003, in een interview met de Atomic Heritage Foundation.

De riviervis bleef een belangrijk onderdeel van de dagelijkse maaltijd, ook nadat de VS in 1943 in het leefgebied van de Inheemse1 bevolking een kernreactor bouwde waardoor uranium en plutonium in het water belandden. Taylor was toen een jaar of zes. Bijna iedereen van haar generatie die in het gebied opgroeide zou uiteindelijk een vorm van kanker krijgen, zegt Taylor, die zelf borstkanker overleefde: ‘Dat kwam door ons dieet en de dingen die hier zijn gebeurd met de atoombom.’

Het is een van de vele manieren waarop de Amerikaanse ontwikkeling van nucleaire wapens tijdens de Tweede Wereldoorlog het leefgebied en de gezondheid van de oorspronkelijke bewoners heeft aangetast. Dit onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma van de eerste kernbommen in de geschiedenis van de mensheid had de naam Manhattan-Project en liep van 1942 tot 1946. De gevolgen van dit geheime nucleaire project zijn tot de dag van vandaag merkbaar op de Amerikaanse projectlocaties, maar dat heeft de overheid de inwoners jarenlang niet verteld. Laat staan dat er aandacht was voor de rampzalige gevolgen van de kerntests op de toch al gemarginaliseerde Inheemse bevolking.

Radioactieve regen

Het andere Inheemse woongebied dat zwaar werd getroffen door het Manhattan-Project, ligt in het zuiden van de VS, in New Mexico. Voordat de Amerikanen op 6 en 9 augustus 1945 twee atoombommen gooiden op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki, in een poging een einde te maken aan de Tweede Wereldoorlog, testten ze er een uit op eigen bodem. Onder de door J. Robert Oppenheimer verzonnen naam Trinity brachten ze op 16 juli 1945 in de woestijn Jornada del Muerto – de Dodemansweg – een plutoniumbom tot ontploffing van dezelfde sterkte als de bom die op Nagasaki zou vallen. De recente Hollywood-kaskraker Oppenheimer vertelt het verhaal van de titelfiguur, die ook wel de ‘vader’ van de atoombom wordt genoemd.

In de film lijkt het alsof het gebied waar de atoom werd getest nagenoeg onbewoond was, maar niets was minder waar. Zo’n half miljoen mensen, met name Latino’s en Inheemse Pueblo- en Apachevolken, woonde in een straal van 250 kilometer rondom de locatie, sommigen nog geen 20 kilometer er vandaan. Geen enkele waarschuwing kregen ze, niemand werd geëvacueerd en na de ontploffing loog de regering aanvankelijk dat er enkel een oud munitiedepot was geëxplodeerd: de werkelijke aard van de atoomtesten moest immers geheimgehouden worden voor Duitse (en Russische) spionnen.

De kleine vierduizend Apache in het Mescalero Apache Reservaat, ten zuidoosten van de testlocatie, zagen die ochtend hun vee sterven nadat een snoeihete wind over hun land woei en as neerdaalde uit de lucht.2 Sommigen dachten bij het zien van het verblindende licht aan de nog donkere horizon dat het eind van de wereld was gekomen. Een paar uur later begon het te regenen. De Apache wonnen zelf hun water uit de grond, maar niemand informeerde ze dat ze het radioactieve water uit hun putten niet meer moesten drinken en dat ze er hun baby’s niet mee moesten wassen. De maanden erna steeg de zuigelingensterfte in New Mexico met 56 procent, veelal als gevolg van zeldzame geboorteafwijkingen.

Experimenten op mensen

Downwinders worden ze genoemd, benedenwinders: zij die de volle radioactieve laag kregen na de ontploffing van de eerste nucleaire bom op aarde omdat de wind hun kant op blies die dag. Volgens een rapport uit 2010 van de Centers for Disease Control (het ‘Amerikaanse RIVM’) was de straling waaraan deze mensen werden blootgesteld tienduizend maal hoger dan nu veilig wordt geacht.

En hoewel er destijds minder bekend was over de desastreuze gevolgen van radioactieve straling dan nu, wisten de nucleaire wetenschappers heel goed dat het verre van gezond was eraan te worden blootgesteld. Ze lieten de bom dan ook niet in hun achtertuin ontploffen: de gekozen locatie was driehonderd kilometer verwijderd van het Los Alamos laboratorium waar zij de kernbom hadden ontwikkeld.

Ook was wel degelijk bekend hoe schadelijk radioactieve stoffen in het lichaam waren. In 1994 kwam aan het licht dat het Manhattan-Project in het geniep hadden geëxperimenteerd op ziekenhuispatiënten in het hele land door ze te injecteren met polonium, plutonium en uranium om de gezondheidseffecten ervan te beoordelen – met instemming van Robert Oppenheimer.

De Inheemse volken en de lokale boeren leefden van het land en kregen daardoor extra radio-actief materiaal binnen, maar op geen enkel moment na de Trinity-explosie deden de wetenschappers een poging de getroffenen hierover te informeren of de gevolgen te onderzoeken.

Nucleair kolonialisme

In 2020 noemde de speciale VN-rapporteur voor giftige stoffen Baskut Tuncak de Amerikaanse atoomproeven en hun nasleep ‘een van de wreedste voorbeelden van klimaatonrecht waarvan de wereld ooit getuige is geweest’. New Mexico was en is een van de armste staten van de VS, en de bevolking een van de meest achtergestelde. Het zou niet de laatste keer zijn dat de last van het Amerikaanse nucleaire tijdperk onevenredig op Inheemse bewoners werd afgewenteld, van de Aleoeten op de Amchitka-eilanden in Alaska en de Navaho in Nevada tot de Marshallezen op de eilanden op de Stille Oceaan rondom het Bikiniatol. Sommigen betitelen het Amerikaanse beleid om die reden als nucleair kolonialisme.

‘Ze rekenden erop dat we ongeschoold en onwetend waren en niet doorhadden wat ze deden in ons gebied”, zegt Tina Cordova tegen Al Jazeera. Zij groeide op niet ver van de Trinity Site en kreeg op haar 39ste schildklierkanker, een zeldzame vorm van kanker, veelal veroorzaakt door langdurige blootstelling aan radioactieve straling. Ze is oprichtster van het Tularosa Basin Downwinders Consortium, dat strijdt voor erkenning, gerechtigheid en compensatie van de slachtoffers van de Trinity-test.

In 1990 erkende de VS een deel van de schade die het nucleaire programma aan de eigen bevolking had toegebracht. Maar de wet die Amerikanen die door hun eigen overheid aan radio-actieve straling werden blootgesteld moest compenseren, gold niet voor de vroegste slachtoffers van het Manhattan-Project. Eind juli stemde de Amerikaanse Senaat ervoor ook die mensen te betrekken in de compensatieregeling, een beslissing niet in de laatste plaats gedreven door de aandacht die de film Oppenheimer op het eerste Amerikaanse kernwapenprogramma vestigde.

Veronica Taylor, die als tiener met haar ouders ging kamperen bij de Colombiarivier en nietsvermoedend viste op zalm in het radioactieve water, had vooral gewild dat de regering van het begin af aan eerlijk was geweest tegen haar burgers: ‘Als ze ons hadden verteld wat de risico’s waren, waren we voorzichtiger geweest. Maar ze hebben ons altijd onwetend proberen te houden.’

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 14 augustus 2023.