Wat zwart Amerika voor Europa betekent

Het nieuws raakt Petts, zelf wit en Brits, diep. ‘Ik ben vader, dus de dood van deze kinderen schokte mij enorm’, aldus Petts in een opname uit het archief van het Londense Imperial War Museum. ‘En als vakman van een ambacht dat uiterste precisie vereist, was ik erg geschrokken van al die verwoeste glas-in-loodramen. Ik dacht bij mezelf, mijn God, wat kunnen we hieraan doen?’

Als blijk van solidariteit besluit Petts zijn vakmanschap in te zetten. ‘Een gedachte heeft geen echte betekenis, tenzij er actie volgt’, zei hij. Met hulp van een redacteur van de toonaangevende Welshe krant The Western Mail, plaatst Petts een oproep om geld in te zamelen voor het glas-in-loodraam van de kerk in Alabama. ‘Ik ga niemand om meer dan een halve kroon vragen’, zei de redacteur tegen Petts. ‘We willen voorkomen dat een of andere rijke man in zijn eentje het hele raam bekostigt. Het moet een cadeau zijn namens de inwoners van Wales.’

Europa’s identificatie met zwart Amerika – met name tijdens crises, verzet en trauma – kent een lange en complexe geschiedenis. Het is grotendeels gevoed door Europees-linkse tradities van internationalisme en antiracisme, waarin mensen als Paul Robeson, Richard Wright en Audre Lorde hun ideologische – en soms letterlijke – thuis vonden.

“Mijn familie steunde Martin Luther King en de burgerrechten al sinds ik heel jong was”, vertelde de Noord-Ierse katholieke auteur en scenarioschrijver Ronan Bennett mij. De Britten hadden Bennett in het begin van de jaren ‘70 onterecht opgesloten in de beruchte Noord-Ierse Long Kesh-gevangenis. “We voelden een haast instinctieve sympathie met zwarte Amerikanen. Een heleboel van de iconografie en zelfs de volksliederen, zoals We Shall Overcome, vinden hun oorsprong in zwart Amerika. Rond 1971 of ‘72 was ik geïnteresseerder in Bobby Seale en Eldridge Cleaver (van de Black Panthers) dan in Martin Luther King.”

In 1998 werd de racistische moord op de Britse tiener Stephen Lawrence publiekelijk onderzocht, en in diezelfde periode bereikte het nieuws over de 49-jarige Afro-Amerikaan James Byrd Groot-Brittannië. Byrd was in Jasper, Texas, meegenomen door drie mannen die hem mishandelden, op hem urineerden, hem vervolgens aan zijn enkels vastbonden aan hun bestelbusje en meer dan anderhalve kilometer meesleepten, totdat zijn hoofd van zijn lichaam was losgerukt. Tijdens een redactievergadering van The Guardian, waar ik toen werkte, zei een van mijn collega’s: “Nou, zulke dingen doen we hier in elk geval niet.”

In de jaren die daarop volgden nam het aantal Europeanen van kleur behoorlijk toe, vooral in de steden van Groot-Brittannië, Nederland, Frankrijk, België, Portugal en Italië. Ze zijn ofwel nakomelingen van voormalige kolonies (‘We zijn hier omdat jullie daar waren’), ofwel recentere immigranten: asielzoekers, vluchtelingen of economische migranten. Zij proberen hun eigen, lokale strijd voor rassengelijkheid te verbinden met de meer zichtbare interventies uit de VS.

‘De zwarte Amerikaan heeft geen beeld van de honderden miljoenen andere niet-witte mensen die bij hem betrokken zijn’, merkte Malcolm X op in zijn autobiografie. ‘Hij heeft geen idee van het broederschap dat zij ervaren.’

Door heel Groot-Brittannië waren gemeentehuizen van arbeiderspartijen paars verlicht, als teken van solidariteit. VS-ambassades en consulaten van Milaan (waar een flashmob plaatsvond) tot aan Krakau (waar kaarsen werden aangestoken) stonden in het teken van protest, terwijl tienduizenden betogers, van Trafalgar Square in Londen tot Den Haag, van Dublin tot de Brandenburger Tor in Berlijn, de anderhalvemeterregels overtraden om hun stem te laten horen.

En zo kennen we nu in heel Europa de namen van Trayvon Martin, Michael Brown en George Floyd. Daarentegen is Jerry Masslo, die aan de Zuid-Afrikaanse apartheid ontsnapte en in 1989 door racisten vermoord werd in de buurt van Napels, buiten Italië nauwelijks bekend. Deze gebeurtenis leidde tot de eerste grote wet in Italië die de status van immigranten legaliseerde.

Vanuit het perspectief van Europa, dat de Amerikaanse macht zowel verafschuwt als begeert en niet in de positie is om er iets aan te doen, vertegenwoordigen Afro-Amerikanen een reddende kracht: het levende bewijs dat de VS enerzijds niet alles is wat het beweert te zijn en anderzijds zoveel beter kan zijn dat het is.

Zo ook waren de Fransen tégen de ‘coca-kolonisatie’ van cultureel imperialisme dat met het Marshall Plan begon, maar werden James Baldwin en Richard Wright verwelkomd. Met andere woorden: de afwijzing van het buitenlands beleid en de macht van de VS – die soms reflectief en grof was, maar zelden geheel onterecht – betekende nooit een volledige afwijzing van de Amerikaanse cultuur of haar potentieel.

En in de periodes dat de VS waarde hechtte aan haar soft power, vond het land het belangrijk hoe zij gezien werd. ‘De kwestie van de rassenverhoudingen heeft grote impact op onze buitenlandse betrekkingen’, aldus staatssecretaris Dean Rusk in 1963. ‘Ik heb het over het probleem met discriminatie… Onze stem is verstild, onze vrienden zijn in verlegenheid gebracht, onze vijanden genieten ervan… Wij lopen deze wedstrijd met een been in het gips.’

Hoewel politiemoorden een constant, gruwelijk onderdeel van het Amerikaanse leven zijn, is specifiek deze moord voor veel Europeanen een bevestiging van het onrecht dat zich in een bredere politieke periode heeft afgespeeld. Het illustreert een heropleving van wit, nationalistisch geweld, gezegend met de macht van de staat en van hogerhand aangemoedigd. Het is een voorbeeld van een democratie in crisis, met veiligheidstroepen die op hol slaan en hun eigen burgers terroriseren. De moord op George Floyd is niet alleen een moord, maar dient ook als metafoor.

Die perceptie van zwart Amerika was vaak infantiliserend. ‘Als ik een oudere zwarte man was’, schreef de meest gevierde dichter van de opkomende Sovjet-Unie, Vladimir Majakovski, in zijn gedicht Aan Onze Jeugd van 1927, ‘dan zou ik Russisch leren, zonder wanhopig of lui te zijn, alleen maar omdat Lenin het sprak.’ (Lenins’ favoriete boek als kind was De N***rhut van Oom Tom.) Europa’s exotisering van Josephine Baker in de Revue nègre was geen eenmalige exotisering, zelfs al was Baker uniek van zichzelf. Eind jaren zestig beschreven West-Duitse media de activist Angela Davis als ‘de strijdbare Madonna met de Afro-look’ en ‘de zwarte vrouw met het ‘bush kapsel’.’ In Oost-Duitsland refereerden ze aan haar als ‘de mooie, donkere vrouw die de aandacht van de Berlijners trok met haar enorme krullen in Afrika-stijl.’

In de tijd die verstreek tussen Petts die over de bomaanslag in Birmingham hoorde en het glas-in-loodraam dat in Alabama werd geïnstalleerd, bevrijdden zes Afrikaanse landen zich van Britse heerschappij (en er zouden nog meer landen volgen), terwijl Portugal zijn buitenlandse bezit nog eens negen jaar vasthield. Als Petts in die jaren op zoek was geweest naar een hartverscheurend verhaal dat zich duizenden kilometers van huis afspeelde, had hij ook naar Kenia kunnen kijken, waar zijn eigen regering duizenden mensen martelde en vermoordde als reactie op een opstand voor de vrijheid.

‘Het klopt dat de Engelsen hypocriet zijn als het om hun Rijk gaat’, schreef George Orwell in Engeland Your England. ‘Binnen de arbeidersklasse betekent die hypocrisie dat men niet weet dat het Rijk bestaat.’ In 1951, tien jaar nadat dat essay werd gepubliceerd, bleek uit een enquête van de Britse regering dat bijna drie vijfde van de respondenten geen enkele Britse kolonie kon noemen.

Zulk selectief geheugenverlies over de eigen imperiale erfenis leidt onvermijdelijk tot een vals gevoel van superioriteit rondom racisme onder veel witte Europeanen. Giftige nostalgie kleurt tot op de dag van vandaag de miskenning van hun eigen geschiedenis. Volgens een YouGov-opiniepeiling uit maart van dit jaar, geloven één op de twee Nederlanders, één op de drie Britten, één op de vier Fransen en Belgen, en één op de vijf Italianen dat het voormalige imperium van hun land iets is om trots op te zijn. Omgekeerd zien slechts één op de twintig Nederlanders, één op de zeven Fransen, één op de vijf Britten en één op de vier Belgen en Italianen hun vroegere imperia als iets om zich voor te schamen. Dit zijn stuk voor stuk naties waar grote demonstraties plaatsvonden uit solidariteit met de George Floyd-protesten in de VS.

Wijlen Maya Angelou herkende deze kloof tussen haar eigen relatie met Frankrijk en de relatie die Frankrijk had met anderen die op haar leken, toen ze tijdens een tournee met Porgy and Bess in 1954 besloot om het vertrouwde pad van zwarte kunstenaars en musici die zich daar hadden gevestigd, niet te volgen.

‘Parijs was geen plek voor mij of mijn zoon’, concludeerde ze in Singin’ and Swingin’ and Gettin’ Merry Like Christmas, het derde deel van haar autobiografie. ‘De Fransen konden het idee van wie ik was accepteren, omdat ze niet verzonken in schuld aan een wederzijdse geschiedenis – net zoals de witte Amerikanen het makkelijker vonden om Afrikanen, Cubanen of zwarte Zuid-Amerikanen te accepteren dan de zwarte mensen met wie ze tweehonderd jaar lang zij aan zij hadden geleefd. Ik zag er het voordeel niet van om het ene soort vooroordeel in te moeten wisselen voor het andere.’

De mate van gevangenisstraffen, werkloosheid, achterstand en armoede liggen voor zwarte Europeanen allemaal hoger. Racisme is hier alleen minder dodelijk omdat het continent niet wordt verwoest door de Amerikaanse wapencultuur. Maar op andere manieren is het net zo overheersend. Raciale verschillen tussen de Covid-19-doden in Groot-Brittannië bijvoorbeeld, zijn vergelijkbaar met die in de VS. Tussen 2005 en 2015 waren er rassenrellen of opstanden in Groot-Brittannië, Italië, België, Frankrijk en Bulgarije. Zwarte levens in het late kapitalisme zijn niet alleen kwetsbaar in de VS, ook al wordt het daar vaak en overduidelijk blootgelegd. In dat opzicht is Black Lives Matter een blijvende reminder voor de meeste Europese steden en daarbuiten.

Maar het betekent wel dat men zich bewust moet zijn van de manier waaróp dat gebeurt. Ik heb hier veel zwarte activisten gezien die Europa’s obsessie met de grotere speelruimte van de VS proberen om te zetten in hun voordeel, en hun eigen politieke instellingen in racisme onderwijzen. Als antwoord op de rouw om George Floyd in de VS deze week, scanderen de Parijzenaren de naam Adama Traoré, een Malinese burger die in 2016 in politiehechtenis stierf.

Toen ik de VS in 2015 verliet, nadat ik twaalf jaar als correspondent in Chicago en New York had gewoond, werd mij voortdurend gevraagd of ik wegging vanwege het racisme. ‘Racisme werkt op verschillende manieren in Groot-Brittannië en de VS’, antwoordde ik dan. ‘Waarom zou ik terug naar Hackney gaan, als ik racisme probeer te ontvluchten?’ Maar ze bleven volhouden dat racisme in de VS erger is dan hier.

‘Racisme is overal vreselijk’, is altijd mijn weerwoord geweest. ‘Er is geen ‘betere’ soort.’

De originele versie van dit artikel verscheen op The Guardian en een bewerkte versie in OneWorld magazine.