We zijn niet xenofober geworden, waarom lijkt dat dan zo?

Hieronder zie je hoe immigratie-opvattingen zich de afgelopen twee decennia ontwikkelden in Nederland en Europa. Klik op een van de grafieken om die groter bekijken. Klik of swipe door de afbeeldingen.

In de jaren 80 werd migratie hét thema van extreemrechtse organisaties in Europa. Geweld werd steeds minder geschuwd. Zo radicaliseerde een groot deel van de veelal extreemrechtse ‘skinheadbeweging’, die in het Verenigd Koninkrijk was ontstaan en zich eind jaren 80 verspreidde over West-Europa. Dat leidde de jaren erna tot een piek in racistisch geweld. Ook in Nederland werden azc’s en moskeeën doelwit van brandstichting en bommeldingen.

Hieronder zie je hoe xenofobie zich ontwikkelde sinds de jaren 70. Klik op een van de grafieken om die groter bekijken. Klik of swipe door de afbeeldingen om de tijdlijn te bekijken.

Niet veel later begon de aandacht van extreemrechts wéér te verschuiven, van migratie naar islam. “Al in de jaren 90 begon het beeld te ontstaan dat de islam en Nederland niet compatibel zijn”, legt Ghorashi uit. Dat idee kreeg een enorme boost tijdens de turbulente jaren 2000, met de aanslagen van 11 september en de moorden van Pim Fortuyn en Theo van Gogh.

Vooral de laatste vijftien jaar veranderde het politieke klimaat in Europa ongekend, zegt Dražanová. “Uitspraken die voorheen ondenkbaar waren, zijn normaal geworden.” Zo bracht De Groene Amsterdammer in kaart hoe Nederlandse media en politiek de islam steeds minder als religie, en meer als radicaal gedachtegoed omschreven, terwijl ‘de gewone Nederlander’ een veel gebezigde term werd in Den Haag. Uit dat onderzoek valt vooral op dat er geen sterk tegengeluid te horen was. De tijd van Hans Janmaat en de felle tegenreacties op xenofobie, was voorbij.

Hieronder zie je hoe radicaal-rechtse partijen in Nederland en Europa het de afgelopen twee decennia deden bij verkiezingen. Klik op een van de grafieken om die groter bekijken. Klik of swipe door de afbeeldingen.

Het beeld van de vluchteling kantelde: van ‘slachtoffer’ naar ‘gevaarlijk’. En het beleid? Hoewel die vluchtelingenpiek eventjes tot een wildgroei aan burgerinitiatieven en vrijwilligers leidde, heeft het kabinet volgens Ghorashi weinig gebruikgemaakt van dat enthousiasme. De focus lag opnieuw op controle en crisisbestuur. “Die maatschappelijke energie is daarom deels weggezakt; zo zonde.” En de EU heeft sinds 2015 steeds openlijker het doel om migranten vooral ver bij Europa vandaan te houden – met behulp van grenshekken, migratiedeals en geweld door onder andere grenswachtorganisatie Frontex aan de buitengrenzen.

In een rapport van de Anne Frank Stichting wordt de periode 2015-2016 ook omschreven als de tijd waarin de taboesfeer rondom extreemrechts definitief verdween. Niemand keek ervan op wanneer groepen als de Duitse protestbeweging Pegida (die ageert tegen de ‘islamisering’ van Europa) opdoken bij lokale protesten tegen azc’s.

Dus hoeveel zorgen moeten we ons precies maken? “Historisch gezien is het heel normaal dat periodes van meer en minder tolerantie elkaar opvolgen. Maar de huidige trend is zeker zorgwekkend. De vraag is waar dit ophoudt – en hoe we zórgen dat het ophoudt.”

Dit was het tweede deel in een drieluik over xenofobie. De delen zijn afzonderlijk van elkaar te lezen. Lees deel 1 hier. In deel drie de vraag: hoe herken (en bestrijd) je xenofobie?