Welke rol speelde Frontex bij de dodelijke bootramp bij Griekenland?

1 Wat is Frontex en waarom bestaat het?

Frontex is het Europese grens- en kustwachtagentschap, een soort ‘leger’ aan de grens van Europa. De naam is een afkorting van het Franse ‘frontière extérieures’ (buitengrenzen). De organisatie is in 2004 in het leven geroepen. De inmiddels gepensioneerde luitenant-generaal Minze Beuving was bij de oprichting betrokken. Hij vertelde in 2021 aan Trouw dat het doel van de organisatie destijds heel overzichtelijk was: ‘Ondersteuning bieden aan lidstaten die problemen hadden met het bewaken van hun grenzen; ook bij crisissituaties kwamen wij in actie.’

Vanaf 2015 nam het aantal migranten naar Europa toe naar aanleiding van het geweld in Syrië en Libië. Sindsdien is Frontex uitgebreid en is het agentschap betrokken bij het weren en uitzetten van mensen die asiel willen aanvragen.

De militaire grenswacht heeft een scala aan drones, vliegtuigen, schepen beschikbaar voor hun activiteiten op zee. Met behulp van warmtesensoren kunnen Frontex-agenten vanuit een vliegtuig zien of zich mensen in het ruim van een schip bevinden. Dat was ook het geval bij de ramp onlangs voor de kust van Griekenland, waarbij zo’n zeshonderd mensen – volwassenen en kinderen – verdronken.

2 Wat heeft Frontex te maken met de dodelijke ramp bij Griekenland?

Frontex werkt onder meer samen met de Griekse kustwacht en had de overvolle vissersboot al uren vóór de ramp vanuit een vliegtuig gesignaleerd. Directeur van Frontex Hans Leijtens wil weten of Griekenland zich schuldig heeft gemaakt aan het schenden van mensenrechten en heeft het land daarom om opheldering gevraagd. “Dat is belangrijk omdat wij samenwerken. Ik verwacht van de Grieken dat zij zich houden aan de regelgeving”, zegt Leijtens op Radio 1. Mogelijk zegt Frontex de samenwerking met Griekenland op naar aanleiding van de ramp.

Wat er in hoofdlijnen op de Middellandse Zee gebeurde is bekend, maar de details komen steeds meer aan het licht. Een vissersboot met 750 migranten uit Syrië, Egypte en Pakistan zonk 13 juni voor de kust van Griekenland. Ruim 100 opvarenden hebben de ramp overleefd en 82 lichamen zijn geborgen. De overige opvarenden zijn waarschijnlijk verdronken. Het is de dodelijkste ramp met een migrantenboot sinds 2015, toen een boot met 900 mensen voor de kust van Libië omsloeg en maar 28 de ramp overleefden.

In een statement zegt Frontex dat het de Griekse en Italiaanse autoriteiten op de hoogte hield van de locatie, toestand en voortgang van de vissersboot. Het vliegtuig keerde terug naar de basis toen de brandstof opraakte. Volgens Frontex koos de Griekse autoriteit ervoor om een drone van Frontex naar een andere locatie te sturen waar 80 mensen in gevaar waren. De drone kwam vier uur later op de locatie van de vissersboot aan waar de Grieken al bezig waren aan een reddingsoperatie. Frontex verklaart dus niet in de buurt te zijn geweest toen de boot zonk.

De boot was overvol en er waren geen zwemvesten te zien, wat volgens Vincent Cochetel, speciaal afgevaardigde van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR, al reden genoeg zou moeten zijn voor een reddingsactie. De Griekse kustwacht zegt hulp te hebben geboden aan de migranten, maar dat die werd afgeslagen omdat de vluchtelingen onderweg naar Italië waren. Uit onderzoek van de BBC blijkt echter dat de vissersboot al zeven uur stil in het water lag. De BBC analyseerden voor dit onderzoek de trackinggegevens van MarineTraffic, een maritiem analyseplatform.

Volgens ooggetuigen aan boord probeerde de Griekse kustwacht met een touw de boot naar Italiaanse wateren te slepen. Deze actie zou ertoe geleid hebben dat de boot is gekapseisd. Het wegslepen van de boot wordt gezien als een pushback.

3 Wat is een pushback?

Bij een pushback op zee duwt (of sleept) de kustwacht een boot met migranten terug de zee op buiten de nationale zeegrenzen. Als de boot dan bijvoorbeeld in Italiaans zeegebied terechtkomt, is het verder de verantwoordelijkheid van Italië. Griekenland staat bekend om zijn pushbackpraktijken, die ook op land kunnen plaatsvinden. Het land wordt zelfs door de EU geprezen als ‘schild van Europa’.

Pushbacks zijn in strijd met de mensenrechten. Volgens het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties mag je mensen die om asiel vragen niet zomaar de grens over zetten als er een kans is dat ze daar gevaar lopen. Alle schepen zijn bovendien verplicht om mensen op zee in nood te helpen en naar een veilige haven te brengen, dit staat in het internationale zeerecht.

4 Waarom ligt Frontex nog meer onder vuur?

Frontex is vaker in opspraak geweest. De vorige directeur Fabrice Leggeri trad af nadat het Europese bureau voor fraudebestrijding (OLAF) met een rapport kwam over de mensenrechtenschendingen bij Frontex. GroenLinks-Europarlementariër Tineke Strik is rapporteur namens het Europees Parlement in het vakcommissie-onderzoek naar misstanden bij Frontex. Op de site van GroenLinks zegt zij: ‘Het rapport staat vol met ernstige incidenten die door OLAF bewezen zijn geacht: van mismanagement, misleiding en het creëren van een angstcultuur, tot medeplichtigheid aan pushbacks. Zo werden Frontex-grenswachten bewust verplaatst naar plekken waar juist geen illegale pushbacks plaatsvonden en werden toezichthouders op mensenrechten die misstanden probeerden te rapporteren continu tegengewerkt.’

Daarnaast zijn er binnen Frontex meldingen van seksueel overschrijdend gedrag, alleen in 2020 zijn er 16 gevallen gemeld. De Nederlandse Hans Leijtens staat sinds maart 2023 aan het hoofd van Frontex en heeft als taak orde op zaken te stellen. Leijtens ontkent in mei nog aan Nieuwsuur dat Frontex betrokken is bij het terugsturen van migranten: “Het is nooit aangetoond dat Frontex zich schuldig heeft gemaakt aan pushbacks.”

5 Wat kost dit ons allemaal?

Frontex groeide in 18 jaar tijd van een kleine organisatie tot het grootste en machtigste en rijkste agentschap van Europa. Het budget steeg van 6 miljoen in 2005 tot 754 miljoen in 2022. Het Europees Parlement keurde de begroting van 2022 af omdat ze vond dat Frontex te weinig doet tegen het schenden van de mensenrechten aan de Europese grenzen. Deze afkeuring is symbolisch: Frontex krijgt alsnog het geld afkomstig van de Europese belastingbetaler.

Momenteel zijn er 2400 grens- en kustwachters bij Frontex werkzaam, in 2027 moeten dat er 10.000 worden.