Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Waar komt geweld vandaan, is de vraag die Fatma Aydemir (1986) in haar hoofd had toen ze haar debuutroman Ellebogen schreef. De coming-of-age roman vertelt het verhaal van de zeventienjarige Berlijnse Hazal. Ze woont bij haar ouders. Haar moeder vindt ze zwak omdat die niet het lef heeft te scheiden, ze kennelijk ‘ziek’ is en stoned van de psychotabletten op de bank Turkse soapseries kijkt. Met haar vader, die taxichauffeur is, heeft Hazal sinds een incident op haar veertiende geen echt gesprek meer gehad – terwijl ze heeft vastgesteld dat taxichauffeurs juist overdreven veel kletsen. Zou haar vader dat tijdens zijn werk ook doen? Hazal wil erkenning en respect, maar krijgt het niet. Niet van haar familie en niet van witte Duitsers. Het nut van school ontgaat haar. Blowend met vriendinnen ontvlucht ze haar tegenslagen. Wanneer de vriendinnenclub op Hazals achttiende verjaardag uitgaat, komen ze de club van hun voorkeur niet in. Ze zijn woest:
Woede. Die van mij is zo groot dat hij niet in mij past. Hij staat op het punt mijn huid te doen barsten, mij van binnenuit op te vreten, weer uit te spugen en weer op te eten. […] Als we Polen, of Spanjaarden ofzo waren geweest, en van die vieze sneakers hadden gedragen, zouden ze ons vast binnengelaten hebben. De klootzakken! *
Op de terugweg naar huis valt een Duitse student ze lastig. Hij blijkt een goeie prooi om al hun opgekropte agressie op af te reageren. De situatie escaleert volledig. Hazal voelt zich hierna genoodzaakt Berlijn voor Istanbul te verruilen, en trekt daar in bij haar drugsverslaafde ‘vriend’. Tegen de achtergrond van de Turkse politieke crisis van aanslagen, arrestaties en een couppoging, probeert Hazal haar eigen weg te vinden. Haar tante Semra vraagt haar berouw te tonen voor wat ze heeft gedaan en dringt eropaan dat ze teruggaat naar Duitsland. Maar Hazal kiest haar eigen weg.
Ook haar ouders komen uit Turkije, en ook zij houdt van R&B-muziek, maar verder heeft Aydemir weinig gemeen met Hazal. Ze studeerde Duits en Amerikanistiek in Frankfurt en trok later naar Berlijn, waar ze als journalist voor Taz over popcultuur en Turkije schrijft. Ze lanceerde het tweetalige platform taz.gazete, als reactie op de inperking van de persvrijheid in Turkije. Ze weet niet of ze Turkije nog in kan. Maar zolang haar collega en vriend Deniz Yücel daar vastzit, hoeft ze er ook even niet heen.
Ondanks hun verschillen bewondert Aydemir Hazal en spreekt ze over haar alsof ze een vriendin is. “Hazal is sterk en ze leert haar eigen keuzes in het leven te maken.”
Op uitnodiging van het Nederlands Letterenfonds verblijft Aydemir een maand in Amsterdam. Ze heeft zin in de discussieprogramma’s waarvoor ze uitgenodigd is. “In Duitsland moet ik op bijeenkomsten de hele tijd voorlezen uit mijn boek. In alles wat ik eromheen zeg zijn ze niet echt geïnteresseerd. Ik lees en zij kijken.” Ze lacht. “Super creepy eigenlijk”.
Hoe ontstond het idee voor dit boek?
Tijdens mijn studie speelde ik met het idee om een verhaal over geweld schrijven. In die tijd, ongeveer tien jaar geleden, waren er veel incidenten rond jonge mensen die zich misdroegen op metrostations en geweld gebruikten. Maar voor het schrijven van een boek heb je vooral moed nodig. Pas een aantal jaar later had ik de kracht verzameld om tegen mezelf te zeggen ‘ik ga dit gewoon doen, ook al kan het op een volledige mislukking uitlopen’. Ik wilde een verhaal schrijven waar mensen ongemakkelijk van worden.
Tijdens mijn studie speelde ik met het idee om een verhaal over geweld schrijven. In die tijd, ongeveer tien jaar geleden, waren er veel incidenten rond jonge mensen die zich misdroegen op metrostations en geweld gebruikten. Maar voor het schrijven van een boek heb je vooral moed nodig. Pas een aantal jaar later had ik de kracht verzameld om tegen mezelf te zeggen ‘ik ga dit gewoon doen, ook al kan het op een volledige mislukking uitlopen’. Ik wilde een verhaal schrijven waar mensen ongemakkelijk van worden.
Wat maakt Hazal anders dan andere rebellerende pubers?
Haar irrationele gedrag heeft veel te maken met haar leeftijd. Maar een andere dimensie is haar (migratie)achtergrond; ze heeft het gevoel dat ze in twee werelden leeft, die van haar ouders en die van de Duitse samenleving. Maar met geen van beiden voelt ze zich verbonden. Ze voelt zich verdwaald en alleen. Ze kan nergens aarden terwijl ze eigenlijk gewoon stabiliteit en acceptatie zoekt. Als je zeventien bent, ben je vaak onzeker en lig je overhoop met jezelf. Wat als de buitenwereld je ook niet accepteert en je alleen wijst op wat je verkeerd doet?
Haar irrationele gedrag heeft veel te maken met haar leeftijd. Maar een andere dimensie is haar (migratie)achtergrond; ze heeft het gevoel dat ze in twee werelden leeft, die van haar ouders en die van de Duitse samenleving. Maar met geen van beiden voelt ze zich verbonden. Ze voelt zich verdwaald en alleen. Ze kan nergens aarden terwijl ze eigenlijk gewoon stabiliteit en acceptatie zoekt. Als je zeventien bent, ben je vaak onzeker en lig je overhoop met jezelf. Wat als de buitenwereld je ook niet accepteert en je alleen wijst op wat je verkeerd doet?
Hazal haat het woord ‘migratieachtergrond’. Hoe sta jij hier zelf tegenover?
Voor Hazal is het een stigma, ze wijst het af. En het is ook vreemd. Elke keer wordt er een ander woord gezocht om hetzelfde te beschrijven: ‘buitenlander’, ‘allochtoon’, ‘iemand met een migratieachtergrond’. Maar het aanpassen van de woorden verandert niets aan de slechte positie van deze mensen in de (Duitse) samenleving. Hazal vindt dit zogenaamd correcte taalgebruik ook belachelijk. Ik ben het in die zin met haar eens.
Voor Hazal is het een stigma, ze wijst het af. En het is ook vreemd. Elke keer wordt er een ander woord gezocht om hetzelfde te beschrijven: ‘buitenlander’, ‘allochtoon’, ‘iemand met een migratieachtergrond’. Maar het aanpassen van de woorden verandert niets aan de slechte positie van deze mensen in de (Duitse) samenleving. Hazal vindt dit zogenaamd correcte taalgebruik ook belachelijk. Ik ben het in die zin met haar eens.
Zelf heb ik niet het gevoel dat ik tot één specifiek land behoor, niet Duitsland, maar ook geen ander land. Dat ik de Duitse nationaliteit heb, zie ik als een puur bureaucratisch gegeven. Niet aan een land gebonden zijn kan trouwens juist verrijkend werken. Het ligt dan ook niet zozeer aan Hazal dat ze er niet in slaagt ergens bij te horen. Het probleem is dat je als tweede- of derde-generatiemigrant op zoveel vlakken benadeeld wordt, vergeleken met andere Duitse kinderen. Het is begrijpelijk dat mensen zich ergeren aan labels als zwart, wit, gekleurd, migrant en buitenlander, daarin staan mensen volledig in hun recht. Aan de andere kant zijn die labels nodig om de ongelijke verhouding tussen mensen aan het licht te brengen. Net zoals in dit verhaal gebeurt.
Is Hazal in dit verhaal dader of slachtoffer?
Hazal is niet zielig. Ze haalt kracht uit haar rol als dader. Ik vind de term slachtoffer problematisch. Sowieso vind ik de taal die in mainstream media wordt gebruikt om over migranten te spreken, ronduit hinderlijk. Ze worden ofwel als passieve slachtoffers neergezet, ofwel als extreme bad guys: ‘de mannen die onze vrouwen komen verkrachten’. Dat Hazal dader is, verandert niets aan de belazerde situatie waarin ze zich bevindt. Maar ze haalt tegen de keer kracht uit dat daderschap: ze neemt het heft in eigen handen.
Hazal is niet zielig. Ze haalt kracht uit haar rol als dader. Ik vind de term slachtoffer problematisch. Sowieso vind ik de taal die in mainstream media wordt gebruikt om over migranten te spreken, ronduit hinderlijk. Ze worden ofwel als passieve slachtoffers neergezet, ofwel als extreme bad guys: ‘de mannen die onze vrouwen komen verkrachten’. Dat Hazal dader is, verandert niets aan de belazerde situatie waarin ze zich bevindt. Maar ze haalt tegen de keer kracht uit dat daderschap: ze neemt het heft in eigen handen.
Zodra het over geweld gaat, heb je altijd een dader en een slachtoffer. Er is dus altijd een dominant persoon. Op die ene avond draait Hazal de zaken om. Haar slachtoffer is een man, wit en Duits, met later waarschijnlijk een hoge sociale positie en een goede baan. Op dat moment draait ze de machtspositie om. Voor haar persoonlijk is dat heel belangrijk.
Over het geweld dat ze gebruikt toont Hazal geen enkel berouw.
Voor mij is die geweldsscène heel belangrijk, omdat die de vraag opwerpt of dit wel het enige gewelddadige aspect van het boek is. Is het niet ook gewelddadig hoe Hazal door haar familie wordt behandeld, hoe vrouwen in het algemeen door mannen worden behandeld? Is het niet gewelddadig hoe een meerderheid minderheden bejegent, ongeacht of dat nu in Duitsland is, in Turkije, of waar dan ook? Dat is het grotere plaatje waarover ik tijdens het schrijven steeds heb nagedacht: wie is wanneer de dader en wie het slachtoffer? Het is altijd moeilijk om die rollen op een strikte manier te bekijken, die rollen veranderen voortdurend.
Voor mij is die geweldsscène heel belangrijk, omdat die de vraag opwerpt of dit wel het enige gewelddadige aspect van het boek is. Is het niet ook gewelddadig hoe Hazal door haar familie wordt behandeld, hoe vrouwen in het algemeen door mannen worden behandeld? Is het niet gewelddadig hoe een meerderheid minderheden bejegent, ongeacht of dat nu in Duitsland is, in Turkije, of waar dan ook? Dat is het grotere plaatje waarover ik tijdens het schrijven steeds heb nagedacht: wie is wanneer de dader en wie het slachtoffer? Het is altijd moeilijk om die rollen op een strikte manier te bekijken, die rollen veranderen voortdurend.
Je bent fan van de Duits-Turkse regisseur Fatih Akin. Heeft zijn film Gegen die Wand je beïnvloed?
Die film was erg belangrijk voor mij. Vroeger vond ik het moeilijk een karakter in een film of boek te vinden waarmee ik me kon identificeren. Sibel uit die film was eigenlijk de eerste die iets weergaf van de realiteit waarin ik leefde.
Die film was erg belangrijk voor mij. Vroeger vond ik het moeilijk een karakter in een film of boek te vinden waarmee ik me kon identificeren. Sibel uit die film was eigenlijk de eerste die iets weergaf van de realiteit waarin ik leefde.
Gegen die Wand is de eerste film met een meisje uit een moslim-migrantenfamilie als hoofdpersoon. Zij is godlof niet passief of zielig en doet niet wat haar familie haar vraagt. Het was bijzonder dat Akin met dat dominante verhaal brak.
“‘O, we moeten ze redden van hun onderdrukking’, roepen Duitse politieke partijen. En dan denken ze dat ze iets heel feministisch zeggen. Belachelijk.
Wordt er genoeg geluisterd naar verhalen van vrouwen met een migratieachtergrond?
Moslimvrouwen zijn vooral interessant als ze zielig zijn, als we ze moeten beschermen tegen hun vaders, hun mannen en broers. Dat beeld stoort me. ‘O, we moeten ze redden van hun onderdrukking’, roepen Duitse politieke partijen. En dan denken ze dat ze iets heel feministisch zeggen. Belachelijk. Niet omdat het niet waar is, maar omdat de vrouwen geïnstrumentaliseerd worden. Alsof seksisme een fenomeen is van één bepaalde groep in plaats van een mondiaal probleem. Het probleem is overal hetzelfde, maar het uit zich overal op verschillende manieren. Zulk geroep is nep. Het is doen alsof je ergens om geeft, alsof je iets wil veranderen, maar vanuit een heel geprivilegieerde dominante positie.
Moslimvrouwen zijn vooral interessant als ze zielig zijn, als we ze moeten beschermen tegen hun vaders, hun mannen en broers. Dat beeld stoort me. ‘O, we moeten ze redden van hun onderdrukking’, roepen Duitse politieke partijen. En dan denken ze dat ze iets heel feministisch zeggen. Belachelijk. Niet omdat het niet waar is, maar omdat de vrouwen geïnstrumentaliseerd worden. Alsof seksisme een fenomeen is van één bepaalde groep in plaats van een mondiaal probleem. Het probleem is overal hetzelfde, maar het uit zich overal op verschillende manieren. Zulk geroep is nep. Het is doen alsof je ergens om geeft, alsof je iets wil veranderen, maar vanuit een heel geprivilegieerde dominante positie.
Wat zou een succesvol leven zijn voor Hazal?
Ja, wat is succes… wat is de juiste weg? Hazals tante zegt: toon berouw en ga de gevangenis in. Dat is moreel gezien misschien juist, maar of het goed zou zijn voor haar? Ik heb enorm veel sympathie voor Hazal. Mijn boek is een verhaal over haar emancipatie. Ze heeft geleerd haar eigen keuzes te maken en voor haar staat vast: ik heb er geen spijt van, en ik kom niet terug.
Ja, wat is succes… wat is de juiste weg? Hazals tante zegt: toon berouw en ga de gevangenis in. Dat is moreel gezien misschien juist, maar of het goed zou zijn voor haar? Ik heb enorm veel sympathie voor Hazal. Mijn boek is een verhaal over haar emancipatie. Ze heeft geleerd haar eigen keuzes te maken en voor haar staat vast: ik heb er geen spijt van, en ik kom niet terug.
Ik begrijp eindelijk hoe de zaak in elkaar steekt. Ik begrijp dat de wereld volstrekt onrechtvaardig is, dat het anders beter zou zijn, maar dat dat anders nooit komt. Maar dat ligt niet aan mij. En dat ik dat weet zal me misschien niet helpen in mijn praktische bestaan, maar het helpt mijn hart. *
Fatma Aydemir is dinsdag 13 februari te gast in De Balie. Hier gaat zij met Murat Isik en Paul Scheffer in gesprek over de positie van (derde generatie) migrantenkinderen in Europa.
*Citaten in dit artikel komen uit de Nederlandse vertaling van het boek door Marcel Misset. Uitgever: Signatuur
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
