Ze vluchtten over zee, nu leren ze zwemmen op Lesbos

In de schaduw van een verlaten hangar staan dertig mensen in zwemkleding in een cirkel. Het is juli en heet op het Griekse eiland Lesbos; in de verte schittert het water van de Middellandse Zee. Een voor een stellen ze zich voor. “Ik ben Salah*, uit Syrië, en ik kan zwemmen!” roept een atletisch gebouwde jongeman trots. “Ik ben Hossein, ik kom uit Iran en kan niet zwemmen”, zegt een lange, dunne jongen die met zijn armen over elkaar staat. Een derde zegt lachend, terwijl hij met zijn hand een halfslachtig gebaar maakt: “Hasan, uit Afghanistan, en ik zwem een beetje.” Even later gaat de hele groep het water in, onder begeleiding van zweminstructeurs.

Elke zomermiddag, behalve op zondagen, verzamelen zich enkele tientallen mensen op de oevers van een kleine baai op het Griekse eiland Lesbos. De zwemlessen worden sinds 2018 georganiseerd door de vrijwilligers van Yoga and Sport with Refugees (YSR). Aan deze kust leren gevluchte mensen niet alleen een levensreddende vaardigheid, maar raken ook vertrouwd met het water en werken aan hun lichamelijke gezondheid. Voorbij het oude kasteel van Mytilini, dat vanaf de kust zichtbaar is, rijzen de bergen van Turkije op. Alle mensen hier zijn die zee overgestoken, in een gevaarlijke, maar succesvolle poging om Europa te bereiken.

Honderden verdrinkingen

De Franse Estelle Jean (33) is de oprichter van YSR. In 2017 kwam ze voor het eerst op Lesbos, waar ze vrienden hielp die een documentaire maakten over vluchtelingen die Lesbos bereikten. Jean – die een master politicologie op zak heeft en drie jaar in Amsterdam woonde – deed dat moment al enkele maanden vrijwilligerswerk voor vluchtelingen in Athene. “In die tijd bereikten duizenden mensen Griekenland over zee”, herinnert Jean zich, “vooral in het noorden van Lesbos, waar de Turkse kust slechts 12 kilometer ver is.”

Artikel gaat verder onder de foto.

Op Lesbos ontstonden spontaan hulpteams – die vooral uit vrijwilligers bestonden. Jean: “Elke dag arriveerden honderden mensen, in overvolle kleine boten. Vaak opblaasbare boten, maar eigenlijk op alles wat kan drijven, zoals aan elkaar gebonden reddingsvesten.” Veel boten zonken of gingen verloren, veel mensen verdronken zelfs niet ver van de kust, waar de ramp te zien en te horen was. In 2015 verdronken meer dan vijfhonderd mensen in de Middellandse Zee. In 2016 meer dan driehonderd. Jean: “Toen ik die situatie op Lesbos zag, voelde ik dat ik iets moest doen.”

Enkele maanden later kwam Jean terug op het eiland, met een duidelijk doel: YSR oprichten. “Natuurlijk was het eerste doel om mensen te leren zwemmen”, zegt Jean over de missie van YSR, “omdat het niet ongewoon is dat vluchtelingen dat niet kunnen en het hun overlevingskansen tijdens hun reis zou vergroten. Maar het biedt hun ook de gelegenheid om een nieuwe, positieve relatie op te bouwen met de zee na traumatische ervaringen. En dat geldt ook voor de redders.”

Afgelopen zomer woonden ongeveer achthonderd gevluchte mensen op Lesbos, van wie 68 zich aansloten bij de activiteiten van YSR. Behalve zwemlessen verzorgt de groep ook andere cursussen, die veertien gespecialiseerde coaches geven. Zo kunnen gevluchte mensen er onder andere ook yoga doen (YSR staat immers voor Yoga and Sport With Refugees), voetballen, klimmen en hardlopen. Zelf geeft Jean geen zwemlessen meer, wel vier tot vijf keer per week cursussen in ‘gewoon’ boksen en de Thaise variant Muay Thai.

Artikel gaat verder onder de foto.

Fysiek, mentaal én sociaal

De deelnemers van deze ochtend in juli worden in groepen ingedeeld op basis van zwemvaardigheid, van beginners die nog vertrouwd moeten raken met het water tot meer ervaren zwemmers die willen perfectioneren. Sommigen, zoals Salah, zijn zelf zwemmend op Lesbos gekomen. Salah wijst naar de Turkse bergen, aan de overkant van de zeestraat. Op serieuze toon: “Daar ben ik vandaan gezwommen. Het duurde zes uur. Het was loodzwaar, maar ik had gelukkig een vlot om me aan vast te houden.”

Vanaf het begin werden de zwemlessen een belangrijke bron van zowel fysieke als mentale gezondheid, vertelt Jean. “Het mentale welzijn van de deelnemers nam zienderogen toe. In het eerste jaar vertelden sommige jongens uit Kameroen en Congo me: ‘Dank je, zonder deze lessen hebben we overdag niets te doen. Ik was heel bang voor de zee. Nu kan ik zwemmen, ik kan het water in.’” Ook op sociaal vlak vervult het zwemprogramma een belangrijke rol: “Het brengt mensen samen van verschillende nationaliteiten, leeftijden, genderidentiteiten, iedereen!”

Even geen politie

In 2020 brak een moeilijke periode aan vanwege de coronapandemie. De zwemlessen werden opgeschort, maar toen het in de zomer van 2021 weer kon, pakten de vrijwilligers ze meteen weer op, al namen andere organisaties inmiddels niet meer mee. “We zijn op eigen kracht doorgegaan”, vertelt Jean. “Maar gelukkig wijzen andere vluchtelingenhulporganisaties mensen nog wel naar ons door.”

Behalve leerzaam en sociaal zijn de zwemlessen voor de vluchtelingen ook bevrijdend, omdat er op het strand geen strenge politiecontrole is, zoals in de stad, op straat of in het kamp wel het geval is. Gevluchte mensen wonen op Lesbos gedwongen in een kamp, zoals het Mavrovouni CCAC, dat omringd is door water. Die kampen noemt Jean ‘gevangenissen’.

Artikel gaat verder onder de foto.

Het strand is een plek waar mensen – ook Griekse eilandbewoners – gezelligheid, plezier en vrijheid vinden. In de zomer kunnen de temperaturen op een Mediterraan eiland oplopen tot 40 graden, waardoor zwemmen een van de weinige activiteiten is die je met vrienden kunt doen. Jean zorgt ervoor dat mensen de tijd hebben om met elkaar in contact te komen vóór, tijdens en na de les. En dat lukt: na een zwemles bij een oude pier speelt een grote groep zwemmers en instructeurs ’s middags met een bal, te midden van gelach en gespetter, voordat ze het strand verlaten.

Van vluchteling naar Olympisch atleet

Jean noemt meer voorbeelden van deze gemeenschapsvorming binnen de activiteiten van YSR. Zo denkt ze met genegenheid terug aan de 33-jarige Afghaanse coach Hamid, die lange tijd kickbokscoach was bij YSR. “Hij begon zijn trainingen altijd met een motiverende speech. Zijn groepen voelden echt als families. Ze hadden WhatsApp-groepen, kwamen soms samen in zijn tent of gingen samen lunchen of dineren, of ze gingen gewoon uit op Lesbos of in Athene. Zulke eenvoudige dingen kosten niet veel tijd of geld, maar je moet wel de wil hebben om tijd met mensen door te brengen.”

Artikel gaat verder onder de foto.

En Jean noemt ook met trots Alaa Maso, een 24-jarige vluchteling uit Syrië die inmiddels Olympisch zwematleet is. “Alaa was in 2022 een week op Lesbos en coachte hier zwemlessen. Hij stond hier met ons aan de kust en vertelde zijn verhaal. Ook hij kwam in 2015 over zee van Turkije naar Lesbos en reisde via de Balkanroute naar Duitsland. In Duitsland begon hij weer te trainen en dit jaar deed hij mee in Parijs. Hij is nu een van onze ambassadeurs. Daar zijn we erg trots op.”

Terwijl Jean trots vertelt, zijn de laatste deelnemers aan de zwemlessen uit het water gekomen om uit te rusten in de schaduw van de vijgenbomen die langs het strand groeien. Sommigen plukken de zoete vruchten en beginnen die uit te delen. Lachend vullen ze hun handen en hoeden met vijgen en bieden de vruchten aan de laatste zwemmers en coaches die uit het water komen.

* De namen Salah, Hossein en Hasan zijn gefingeerd. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.