Zijn media te voor­zichtig over Trump? ‘Journa­listen nemen de taal van de macht over’

‘Niet om aan te zien’, ‘werkelijk onvoorstelbaar’ en ‘gevaarlijk’. Journalist en podcastmaker Zoë Papaikonomou ergerde zich de afgelopen weken aan hoe Nederlandse media berichtten over president Trump. In krap drie weken vaardigde hij meer dan vijftig decreten1 uit, variërend van het ‘bevorderen van mooie architectuur’ tot het aanmoedigen van deportaties van migranten en het afschaffen van zogeheten ‘diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie’-maatregelen.

Vooral in de manier waarop Nederlandse journalisten over dat laatste schreven, zag Papaikonomou een gebrek aan kritische houding. Papaikonomou: “Journalisten nemen de taal van de macht over. ‘Diversiteitsbeleid’ is een term uit de jaren tachtig, bedacht om beleid tegen discriminatie gezelliger te laten klinken. Maar het is antidiscriminatiebeleid. Door dat af te schaffen, zegt Trump feitelijk: discriminatie mag weer. Ik verwacht van journalisten dat ze dat begrijpen en benoemen, maar zie dat in Nederlandse media niet gebeuren.”

Een ander voorstel van Trump dat veel stof deed opwaaien, was om de Palestijnen uit de Gazastrook te deporteren en het gebied onder Amerikaans toezicht om te toveren tot ‘luxe vakantieoord’. Socialmediagebruikers en opiniemakers waren verontwaardigd over de in hun ogen bagatelliserende manier waarop media het ‘omstreden plan’ brachten en de suggestie dat de Palestijnen daadwerkelijk vrijwillig zouden vertrekken. VN-baas António Guterres koos voor stevigere bewoordingen: Trump riep op tot ‘etnische zuivering’.

Die stevige conclusie hadden nieuwsmedia zelf moeten trekken, vindt Papaikonomou. “Veel media noemden het een ‘overnameplan’. Dan denk ik: niks ‘overnameplan’. Deportatie, kolonisatie, verzin iets.” Vooral het AD ging volgens haar over de schreef; die krant kopte: ‘Gaza als luxe vakantieoord: een wild idee van Donald Trump of is het ook haalbaar?’ Papaikonomou:  “Vul een willekeurig ander volk in waar Palestijnen staat, en dan snapt iedereen hoe erg dit is.” Dat AD de kop later aanpaste, vindt ze een schrale troost.

Oppervlakkige journalistiek

Papaikonomou is niet de enige journalist die zich stoort aan de berichtgeving en woordkeuze over de eerste weken van ‘Trump II’. Ook Hans Laroes, onder meer oud-hoofdredacteur van de NOS, keek ‘met verbijstering’ naar de voorzichtigheid van zijn vakgenoten. Hij heeft de indruk dat Nederlandse journalisten onvoldoende doordrongen zijn van de gevolgen van Trumps decreten en uitspraken. “De berichtgeving gebeurt hier heel erg van dag tot dag, en wordt daardoor oppervlakkig. In Amerikaanse kranten zie ik veel meer besef dat er iets revolutionairs aan de hand is.”

Toen techmiljardair Elon Musk (door Trump aangesteld als hoofd van een adviesorgaan dat overheidsuitgaven moet terugdringen) zichzelf en zijn team toegang verschafte tot de personeels- en betalingssystemen van de Amerikaanse overheid, was het voor Laroes al snel duidelijk: Musk pleegde een ‘staatsgreep in fast motion’, schreef hij op socialmediaplatform Bluesky. Laroes vond medestanders in vooraanstaande Amerikaanse journalisten als Mehdi Hasan en historicus Timothy Snyder, die tot dezelfde conclusie kwamen.

In Nederlandse nieuwsmedia duurde het langer voordat het woord ‘staatsgreep’ of ‘coup’ opdook. De NOS schreef er aanvankelijk helemaal niet over, maar publiceerde een week later wel een bericht waarvan de kop werd aangepast: van ‘Musk pleegt ‘coup’’ naar de vraag ‘Pleegt Musk een ‘coup’?’ Andere media durfden zo ver niet te gaan. AD kopte slechts dat Musk ‘op radicale wijze’ de ambtenarij had overgenomen en in een analyse in NRC constateerde journalist Merijn de Waal dat ‘Musk-minions’ een ‘vijandige overname’ hadden gedaan.

“De kwaadaardigheid van wat er gebeurt, dringt maar heel langzaam tot journalisten door”, zegt Laroes. Op Musks aangeven dreigt onder meer hulporganisatie USAID te verdwijnen en worden biljoenen dollars aan staatsuitgaven heroverwogen. Tienduizenden protesterende ambtenaren werden al op straat gezet. “Hij gaat met een kettingzaag door de Amerikaanse overheid”, concludeert Laroes. “Het systeem van checks and balances, de verdeling van de macht tussen het congres, de president en de rechters, is aan het instorten, maar sommige journalisten schrijven erover alsof het business as usual is.”

Hoe dan wel?

Volkskrant-redacteur Michael Persson noemt zichzelf een ‘ervaringsdeskundige’ als het aankomt op schrijven over Trump. Tussen 2015 en 2021 was hij correspondent in de Verenigde Staten, met als ‘climax’ de bestorming van het Capitool in Washington op 6 januari 2021. De afgelopen weken schreef Persson regelmatig het redactioneel commentaar van de Volkskrant over Trumps presidentschap. Persson benadrukt dat hij niet namens de hele krant kan spreken, maar wil wel graag aan dit artikel meewerken. “Omdat het me aan het hart gaat: ik waarschuw al sinds 2021, toen Biden president werd, dat we ons als journalisten moesten voorbereiden op de terugkeer van Trump.”

Volgens de oud-correspondent is prioriteren momenteel de grootste uitdaging voor journalisten: waar schrijf je wel en niet over, maar ook: hóe? “Als Trump iets beweert wat niet klopt, ontkom je er bijna niet aan om het in elk geval minimale aandacht te geven”, zegt Persson, “maar een onjuiste bewering herhalen kun je wel doen op een manier waarbij je die meteen ontkracht.” Als voorbeeld noemt Persson Trumps bewering dat de vliegtuigcrash bij Washington eind januari het gevolg was van antidiscriminatiebeleid (luchtverkeersleiders zouden zijn geselecteerd door inclusiebeleid, niet op kwaliteit). “Als je meteen daarbij vermeldt dat hij een grootscheepse campagne voert tegen alles wat naar diversiteit neigt, zoals wij deden, dan laat je zien wat Trumps bewering is: verkapt racisme. Dat is de kern van zijn beleid: racisme en seksisme tegen iedereen die niet mannelijk en wit is.”

Laroes en Papaikonomou denken dat er veel misgaat bij de zogeheten ‘eerstelijns verslaggeving’, zoals liveblogs en de berichten van persbureaus die media gemakkelijk kunnen overnemen. Laroes: “Die dag-tot-dagverslaggeving werkt prima in normale tijden, maar als er iets bijzonders aan de hand is, dan moet je benoemen wat er op de achtergrond speelt.” ‘Interpretatieve journalistiek’ noemt Laroes dat. “Niet het nieuws opsnijden in plakjes van één dag, maar bij elk bericht benoemen wat erachter kan zitten.”

Papaikonomou hoopt dat journalisten kritischer luisteren naar machthebbers. Zelf ‘corrigeert’ ze op Instagram bijna dagelijks nieuwskoppen die niet kritisch genoeg zijn.  “Ik vind het raar dat ik dit moet zeggen, want journalisten horen dat te weten: als journalist moet je de macht kritisch volgen, niet klakkeloos doorgeven wat die zegt.” Papaikonomou trekt een parallel met het verleden: “In de jaren dertig stond in berichten over gevluchte Joden bijvoorbeeld dat een Nederlandse minister het over ‘ongewenste elementen’ had, en kranten namen dat gewoon over. Dat wegduiken van de verantwoordelijkheid vind ik gevaarlijk.”

Leugens benoemen is óók feitelijk

Overigens gaat het volgens Papaikonomou niet altíjd verkeerd. “Ik heb vaak kritiek op de koppen van NU.nl, maar na Trumps inauguratiespeech zei NU.nl gewoon waar het op stond.” De website noemde Trumps rede een ‘tegenstrijdige speech vol met leugens’. Ook Trouw nam stelling: die plaatste vóór de inauguratierede al een artikel getiteld: ‘Waarom Republikeinen zoveel liegen’. Papaikonomou: “Misschien zijn er mensen die vinden dat je daarmee een mening geeft, maar dit is feitelijk juist. Trump liegt de hele boel bij elkaar.”

Wat dat betreft kan Persson zich vinden in Papaikonomous kritiek op onkritische nieuwskoppen, zeker als die foutieve beweringen reproduceren. Al verwacht hij wel dat lezers niet alleen op koppen afgaan. “Het is de bedoeling dat je op z’n minst de eerste alinea’s leest; we maken geen krant voor alleen koppen. Wat ik wel verschrikkelijk vind zijn koppen met alleen citaten. ‘Trump, dubbele punt, vliegtuigcrash komt door diversiteit’… Nee, dat kan echt niet.” Maar mensen lezen nu eenmaal vaak alleen de kop, weet Papikonomou. “Dat is al oneindig vaak onderzocht.”

Persson heeft de indruk dat journalisten zich lieten verrassen door de veelheid aan decreten en kortstondige controverses. “Die veelheid was te verwachten, dat is de bekende ‘flood the zone with shit’-tactiek uit zijn eerste termijn. Er komt zoveel op je af, dat je als nieuwsconsument overvoerd raakt.” Maar het is niet slechts een afleidingstactiek van Trump, zegt hij. “Want het is allemaal relevant en significant.”

Terughoudendheid als het om ‘grote’ woorden gaat, zoals ‘etnische zuivering’ en ‘coup’, is journalisten eigen. De beschuldiging van alarmisme – een gevaar groter doen voorkomen dan het is – ligt immers altijd op de loer, zelfs als het over Trump gaat.  “Maar ik denk dat we soms iets té bang zijn om een groot woord te gebruiken”, zegt Persson. “Alles wat de afgelopen acht jaar is gebeurd, wijst erop dat het niet zal meevallen met Trump.”

Uitzonderlijke tijden

In Perssons eigen krant werd de president al omschreven als ‘pestkop’, ‘zonnekoning’ en ‘narcist’. Een ‘fascist’, zoals opiniemakers Trump al noemen, zag hij in de Volkskrant-katernen nog niet. Maar de discussie leeft al een tijd, zegt Persson. In 2016 concludeerde hij nog dat Trump aan veel, maar niet alle kenmerken van het klassieke fascisme voldeed. “Destijds had hij bijvoorbeeld nog geen expansiedrift. Inmiddels wel. Dus je kunt in elk geval zeggen dat hij meer fascistoïde is geworden.”

Dat woord zou ook oud-NOS-hoofdredacteur Laroes hem toedichten. Hij roept zijn vakgenoten op de balans te zoeken tussen terughoudendheid en precisie: “Je hoeft als journalist niet voortdurend hel en verdoemenis te roepen, maar je moet wel de woorden gebruiken die een situatie het beste beschrijven. Dat is geen alarmisme, maar een poging om de geschiedenis van het moment te beschrijven. Dit zijn uitzonderlijke tijden, die vergen uitzonderlijke woorden.”