Zijn Palestijnse gedetineerden ook gegijzeld? Of noem je ze politiek gevangenen?

Gijzelaars versus gevangenen: in Westerse berichtgeving rond de gevangenenruil tussen Israël en Hamas van afgelopen week, leek er een duidelijk verschil te zijn. De Israëliërs waren volgens de berichten ‘gijzelaars’. Hun namen werden genoemd en ze konden rekenen op persoonlijke verhalen. De vrijgelaten Palestijnen daarentegen waren veelal niet meer dan een getal en werden ‘gevangenen’ genoemd. Terwijl meer dan een derde van de Palestijnen in Israëlische detentie nooit een proces heeft gehad, en voor de anderen geldt volgens mensenrechtenorganisaties dat Palestijnen in bezet gebied überhaupt geen eerlijk proces krijgen.

Palestijnse organisaties zien álle Palestijnen in Israëlische detentie als politiek gevangenen, omdat zij aan wetten moeten gehoorzamen die niet voor Israëliërs gelden. Maar Westerse media en overheden hebben daar weinig oren naar. Ook organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch gebruiken die term spaarzaam. Wie bepaalt wie zich een politiek gevangene mag noemen – en waarom doet dat ertoe?

Dat Israël bij Palestijnse gedetineerden het internationaal recht aan zijn laars lapt, is al jaren bekend. Palestijnen vallen in de bezette Westelijke Jordaanoever onder het Israëlische militair recht en worden vervolgd door militaire rechtbanken. Het militair recht bevat allerlei regels die niet gelden voor Israëliërs en die een eerlijk proces in de weg staan. In Gaza geldt dat recht in principe niet, maar door andere regels en controles op de grens, kon Israël ook vóór oktober 2023 Palestijnen uit Gaza arresteren. Sinds oktober 2023 worden er regelmatig massa-arrestaties uitgevoerd van soms honderden mensen tegelijk. Dit is sinds het staakt-het-vuren niet gestopt. Talloze organisaties – westerse, Israëlische en Palestijnse – hebben bovendien marteling gedocumenteerd.

Volgens de Palestijnse organisatie Addameer zitten er ongeveer 10.400 Palestijnen uit de Westelijke Jordaanoever en Jeruzalem vast; 340 van hen zijn kinderen. Meer dan een derde zit in ‘administratieve detentie’, wat betekent dat iemand wordt gearresteerd zonder aanklacht, puur uit ‘veiligheidsoverwegingen’. Volgens het internationaal recht mag dat in uitzonderlijke omstandigheden en als tijdelijke maatregel. Onder het Israëlische militair recht kan administratieve detentie telkens worden verlengd, waardoor mensen oneindig lang kunnen worden vastgehouden. Wie wél officieel wordt vervolgd, krijgt geen eerlijk proces, zo oordeelt Human Rights Watch (HRW). De processen zijn vaak niet openbaar, er wordt alleen Hebreeuws gesproken en bijna 100 procent van de zaken tegen Palestijnen eindigt in een veroordeling.

Arbitraire detentie

Over gedetineerden uit Gaza komt sinds oktober 2023 amper informatie naar buiten, zegt Jenna Abu Hasna van Addameer. “We hebben honderden namen van mensen die vermist zijn. Ook weten we van 58 Palestijnen die sinds oktober 2023 zijn gedood in detentie, maar het aantal zou hoger kunnen liggen.” Israëlische organisaties vroegen het leger vorig jaar om cijfers, en kregen te horen dat er 3400 mensen uit Gaza in militaire kampen en gevangenissen zaten, al kunnen ze dit niet onafhankelijk bevestigen. Velen vallen onder de ‘Wet Onwettige Strijders’ die Israël in het leven heeft geroepen, maar door het internationaal recht niet wordt erkend. Deze wet is een andere vorm van arbitraire detentie, waarbij gedetineerden nog minder rechten en bescherming krijgen.  

Sinds oktober 2023 heeft het Rode Kruis geen toegang meer tot Israëlische gevangenissen en detentiecentra; terwijl ze volgens internationaal recht de taak hebben om de omstandigheden te controleren. Ook familieleden mogen niet naar binnen. Advocaten hebben inmiddels weer toegang, maar in de praktijk wordt het hen bijna onmogelijk gemaakt om cliënten te zien, vertelt Abu Hasna.

De vraag wanneer iemand een politiek gevangene wordt genoemd, levert verschillende antwoorden op. De Palestijnse ngo Addameer noemt álle Palestijnen in Israëlische detentie ‘politiek gevangenen’. De reden? “Ze worden illegaal vastgehouden door een bezettende macht en berecht door een illegale militaire rechtbank, zonder eerlijk proces”, aldus Abu Hasna. Ze verwijst naar de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof uit juli 2024, die stelt dat de Israëlische bezetting illegaal is. “Dus de militair rechtbanken zijn ook illegaal, net als de vele gevangenissen in bezet gebied. En de meeste, als niet alle, gedetineerden zijn gearresteerd omdat ze zich verzetten tegen een illegale bezetting en opkwamen voor hun recht op zelfbeschikking.”

Amnesty International gebruikt de term ‘politiek gevangene’ eigenlijk zelden meer, vertelt een woordvoerder. Wel spreekt de organisatie van ‘gewetensgevangenen’ als iemand wordt vastgezet vanwege diens overtuigingen, etniciteit, geslacht, geaardheid of taal, maar geen geweld heeft gebruikt of gepropageerd. Dat laatste geldt niet altijd voor politiek gevangenen; Nelson Mandela was bijvoorbeeld wel een politiek gevangene maar geen gewetensgevangene, omdat hij opriep om zo nodig met geweld in verzet te komen tegen het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. 

Meten met twee maten

Voor gewetensgevangenen eist Amnesty onmiddellijke en onvoorwaardelijke vrijlating. Daarom lopen er acties voor de vrijlating van mensenrechtenactivisten, journalisten of andere gedetineerden in bijvoorbeeld Iran, Rusland of Turkije. In de context van Palestina vraagt Amnesty vooral aandacht voor het onrechtmatige proces en de inhumane behandeling van álle gedetineerden en gevangenen, zegt de woordvoerder. “Amnesty verzet zich bijvoorbeeld tegen administratieve detentie, wat Israël op grote schaal toepast. Daarbij geven ze geen reden voor de gevangenschap, dus weten we ook niet waarom ze vastzitten, en of dat terecht is.” Wel loopt er op dit moment een Amnesty-actie voor de onmiddellijke vrijlating van kinderarts Hussam Abu Safiya, die in Noord-Gaza werd opgepakt nadat hij weigerde zijn patiënten te verlaten tijdens een militaire aanval op zijn ziekenhuis – het laatste functionerende ziekenhuis in Gaza.

Volgens Milena Ansari, Israël en Palestina-onderzoeker bij Human Rights Watch (HRW), is er geen ontzettend duidelijke definitie van politiek gevangenen onder het internationaal recht. “Maar een algemene definitie onder landen is dat het mensen zijn die worden gearresteerd vanwege politieke activiteiten of kritiek op de regering.” Hoewel HRW al jaren aandacht vraagt voor de omgang met Palestijnse gedetineerden, komt de term politiek gevangenen niet veel voor in hun rapporten. “Velen van hen zijn dat wel, maar als mensenrechtenorganisatie moeten we heel precies zijn in ons taalgebruik. We zouden per geval moeten beoordelen of iemand politiek gevangene is of niet; we kunnen dat niet over de hele groep zeggen.”

Zo spreekt HRW van politiek gevangenen als het gaat om mensenrechtenverdedigers die vragen om sancties tegen illegale nederzettingen, of parlementariërs die worden gearresteerd vanwege hun politieke activiteiten, zoals de 61-jarige Khalida Jarrar, die meerdere keren in administratieve detentie werd geplaatst, maandenlang in een isoleercel heeft doorgebracht en vorige week werd vrijgelaten. Ansari: “Israël bestempelt hen allemaal als ‘veiligheidsrisico’, maar met die militaire wetten maakt Israël vrijwel elke vorm van protest onmogelijk. Onder internationaal recht hebben Palestijnen gewoon demonstratierecht. Hen zou je dus politiek gevangenen kunnen noemen.”

In veel andere situaties wordt de term politiek gevangenen toch een stuk minder voorzichtig gebruikt door ngo’s, media en politiek. Denk aan de duizenden Syrische politiek gevangenen in de martelgevangenis Saydnaya, die na de val van Assad werd ontmanteld, of aan politiek gevangenen in Rusland of Iran. Voor Abu Hasna van Addameer is het duidelijk: er wordt met twee maten gemeten, omdat een groot deel van de westerse wereld nog altijd achter Israël staat, ondanks de bezetting en een genocide.

Wetstelsels lopen door elkaar

Volgens Ansari is Palestina ook juridisch gezien een uniek geval, vanwege de bezetting. “Er lopen twee wetstelsels door elkaar, de Israëlische en de Palestijnse. Die hebben niet dezelfde definities van politiek gevangenen. Daarnaast is het nou eenmaal zo dat veel landen, vooral bondgenoten van Israël, ervan uitgaan dat het Israëlische rechtsstelsel eerlijk en democratisch is. Dus dan gaan ze er ook van uit dat elke Palestijn die veroordeeld is, een eerlijk proces heeft gehad. Maar dat is niet het geval.”

De afgelopen week klonk ook vaak de oproep om de Palestijnse ‘gevangenen’ ook ‘gegijzelden’ te noemen. Maar die term gaat in dit geval niet op, zeggen zowel Amnesty International als HRW: een gijzelaar is iemand die wordt vastgehouden als ruilmiddel. Abu Hasna van Addameer is ook geen voorstander van het woord ‘gijzelaar’ in deze context, omdat het volgens haar geen recht doet aan de diepere betekenis van massadetentie. “Die detenties zijn een van de vele manieren waarop de Palestijnen collectief worden bestraft. Door ze politiek gevangenen te noemen, benoem je dat hun detentie, de rechtbanken en de hele bezetting illegaal zijn.”

Daarbij: ‘vrijlating van gijzelaars’ wekt de indruk dat iemand eenmalig werd vastgehouden, en daarna definitief vrijgelaten. Abu Hasna: “Maar wat we veel zien, is dat mensen na een vrijlating opnieuw gearresteerd worden. Dat ze keer op keer opnieuw in detentie worden geplaatst, en later nog worden lastiggevallen, thuis opgezocht, of zelfs mishandeld door de autoriteiten. Familieleden krijgen ook restricties, ze mogen bijvoorbeeld niet reizen. Er wordt over Palestijnen geschreven alsof ze worden vrijgelaten, en dan is het voorbij. Maar we blijven onder een bezetting leven.”

Maakt het veel uit welke termen we precies gebruiken? “Zeker, taal is héél belangrijk”, zegt Ansari. Zij benadrukt dat het vooral belangrijk is om onderscheid te maken tussen ‘gevangenen’ en ‘gedetineerden’ – iets wat Abu Hasna van Addameer onderschrijft. Gevangenen zijn namelijk mensen met een aanklacht, rechtszaak en een straf; dit geldt niet voor de duizenden Palestijnen in administratieve detentie. Dat onderscheid wordt in mediaberichtgeving meestal niet gemaakt: dat er ‘200 Palestijnse gevangenen’ werden vrijgelaten klopt technisch niet. Ansari: “Tijdens de eerste gevangenenruil ging het bovendien om vrouwen en kinderen. Als je dat niet benoemt en alleen ‘gevangenen’ opschrijft, zonder de context van arbitraire detentie uit te leggen, draag je bij aan de dehumanisering van Palestijnen.”