Hoe vaccin­patenten dodelijke ziektes (mede) in de wereld houden

Het aantal gevallen van mazelen is in een paar jaar tijd bijna verdubbeld, bracht de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) deze week naar buiten, en ook in Nederland houdt het RIVM de opkomst van de ziekte in de gaten. Tegen de mazelen bestaan nog relatief goedkope vaccins; andere vaccins en medicijnen zijn veel duurder. En dat komt deels doordat farmaceutische bedrijven de patenten op de medicijnen zo lang mogelijk willen vasthouden.

Neem bedaquiline, het duurste medicijn in de behandeling van resistente tuberculose, waarvan afgelopen zomer het patent verliep. Medicijnreus Johnson & Johnson (J&J), dat het patent1 op dit essentiële geneesmiddel in handen had, deed nog een poging zijn product uit handen van de vrije markt te houden: met een zogeheten ‘secundair patent’ hoopte het bedrijf nog in elk geval vier jaar winst te halen uit het medicijn.

Volgens de Amerikaanse schrijver John Green, die zich al jaren uitspreekt over tbc-bestrijding, konden door dit patent 6 miljoen patiënten zich het medicijn nog steeds niet veroorloven. Na druk vanuit belangenorganisaties als Artsen Zonder Grenzen en publieke figuren als Green, kwam J&J terug op het secundaire patent. Bedaquiline werd daarna maar liefst twee keer zo goedkoop als gevolg van de concurrentie van andere producenten. Het schandaal riep de vraag op of patenten niet vooral een obstakel zijn voor betaalbare en toegankelijke gezondheidszorg in arme delen van de wereld.

Overmatig patenteren

Patenten zijn een vorm van eigendomsrecht. Als een bedrijf een product uitvindt, zoals een medicijn, kan het daar patent op aanvragen bij een nationale overheid of een internationale organisatie zoals het Europees Octrooibureau (EPO), en krijgt het in feite het monopolie op dat medicijn of de wijze waarop het wordt geproduceerd. Farmaceutische bedrijven kunnen dan hoge prijzen vragen, zonder te hoeven vrezen voor goedkopere concurrentie. In de meeste Europese landen zijn patenten vaak twintig jaar geldig. Daarna wordt het product een publiek goed, dat iedereen mag maken en verkopen.

Dat is althans de theorie. In de praktijk proberen farmaceutische bedrijven het eigendomsrecht op winstgevende geneesmiddelen zo lang mogelijk te rekken, ziet de Catalaanse Jaume Vidal van Health Action International (HAI), een Nederlandse NGO die wereldwijd onderzoek doet naar medische ongelijkheid. HAI draagt oplossingen aan voor gelijke toegang tot betaalbare geneesmiddelen en gezondheidszorg bij overheden, in het bedrijfsleven en bij de WHO.

Eén manier waarop farmaceutische bedrijven dat doen is door ‘overmatig patenteren’. Daarbij vragen bedrijven niet één patent aan voor één product, maar honderden patenten over een langere periode voor elk mogelijke onderdeel of elke combinatie van onderdelen van een medicijn. Als het lukt om genoeg stappen uit het productieproces te monopoliseren, wordt het voor concurrenten nagenoeg onmogelijk het productieproces na te bootsen. In principe kun je patenten dan aanvechten bij nationale rechtbanken, maar de kans dat er een teruggetrokken wordt is erg klein.

Voor farmaceutische bedrijven is het rendabel om te investeren in geneesmiddelen met een langdurige, grote afzetmarkt. Vidal: “Het economische model van de farmaceutische industrie stimuleert eerder de ontwikkeling van winstgevende behandelingen dan vaccins voor ziektes die vooral in armere landen voorkomen.” Liever erectiepillen of afvalmiddelen dan een ebolavaccin dus.

De patenten of bedrijven zelf zijn op zich niet de boosdoener, vindt Vidal, wel de marktwerking waar farmaceutische bedrijven aan onderhevig zijn. “Marktwerking zorgt dat ze minder snel investeren in onderzoek naar ziektes waaraan je weinig kunt verdienen.” Patiënten met die ‘niet-winstgevende’ ziektes moeten langer wachten op een effectieve behandeling, en moeten daar vervolgens nog decennia veel voor betalen, voordat andere bedrijven goedkopere alternatieven mogen produceren. Vijf dodelijke ziektes die illustreren hoe ‘winstdenken’ ten koste kan gaan van ziektebestrijding, zijn tuberculose, malaria, dengue, de eerder al genoemde mazelen en natuurlijk: covid-19.

Tuberculose

1,5 miljoen sterfgevallen per jaar
Medicijn: bcg-vaccin en sinds 2012 bedaquiline-behandeling
Eigenaar(s) medicijn: Johnson & Johnson (VS)

Tuberculose (tbc) is een van de oudste infectieziektes op aarde met nog altijd de meeste slachtoffers. In het Westen is tuberculose nagenoeg verdwenen door de ontdekking van antibiotica in 1928. Maar doordat de bacterie die tuberculose veroorzaakt resistent is geworden voor veel gangbare antibiotica, is tbc nu een stuk lastiger te genezen dan honderd jaar geleden.

In 2012 bracht J&J het antibioticum bedaquiline op de markt, waarmee je de resistente vorm van tuberculose kon bestrijden. Het bedrijf hield de prijzen zo hoog dat medicatie voor velen te duur was en de bacterie zich dus bleef verspreiden. Nu het patent is verlopen, kunnen de kosten van een tbc-behandeling volgens sommige experts zakken van maandelijks 42 naar 7 euro.

Malaria

600 duizend sterfgevallen per jaar
Vaccin: ja, sinds 2021
Eigenaar: GSK (België)

Malaria staat al zo’n twintig jaar hoog in het lijstje van bekende dodelijke ziektes. Er bestaat sinds enkele jaren een vaccin tegen, met een patent van het Belgische GSK dat zal verlopen in 2029, maar dat is niet feilloos: kinderen moeten vier doses van ieder 9,30 euro toegediend krijgen om slechts 30 procent minder kans op ziekte te hebben. Dit maakt het een dure investering voor relatief weinig bescherming.

Malaria komt net als tuberculose nauwelijks voor in rijkere landen. De jaarlijkse investering van 550 miljoen euro in malaria-onderzoek laat dan ook zien dat het voor die landen geen prioriteit is. Zij kiezen liever voor ‘indamming’ van de ziekte dan ‘uitroeiing’. Maar zolang een ziekte bestaat, bestaat ook de kans dat die zich evolueert en zoals corona liet zien, is het erg lastig om reizen en migratie te beperken. Het Europese Klimaat- en Gezondheidswaarnemingscentrum waarschuwt al dat malariamuggen door de klimaatcrisis steeds vaker in Europa zullen overleven.

Dengue

36 duizend sterfgevallen per jaar

Vaccin: ja, sinds 2015

Patent: Sanofi Pasteur (FR)

Wat voor malaria en tuberculose geldt, gaat des te meer op voor dengue. Deze ziekte komt veel voor in Midden-Amerika en Zuidoost-Azië, maar wereldwijd krijgt de ziekte nauwelijks aandacht. In 2020 werd er maar een miljoen euro geïnvesteerd in onderzoek naar dengue.

Sinds 2015 is er een dengue-vaccin op de markt, maar dat is voor ongeveer 70 procent effectief en kost momenteel rond de 100 euro. Daarnaast kunnen mensen die nog nooit dengue hebben opgelopen ernstig ziek worden van het vaccin. Om deze redenen wordt het voorlopig enkel toegepast in gebieden waar veel gevallen van dengue voorkomen, om de verspreiding van de ziekte zoveel mogelijk in te dammen.

Mazelen

134 duizend sterfgevallen per jaar

Vaccin: ja

Patent: geen patenteigenaars meer (sinds 1981)

Zelfs als er een goed vaccin bestaat en er geen bedrijven zijn die dat met patenten voor zichzelf houden, kan het nog lastig zijn om een ziekte te bestrijden. Een goed voorbeeld daarvan zijn mazelen, een ziekte die al lang bíjna helemaal de wereld uit is. In stabiele landen komen mazelen weinig voor dankzij vaccinatiecampagnes, maar zoals vrede de volksgezondheid versterkt, zo jagen oorlog, rampen en gedwongen migratie ziekte aan, doordat ze de zorginfrastructuur verzwakken. Daarom zette de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) na de overstromingen in Pakistan daar snel een vaccinatieprogramma tegen mazelen op.

Maar zelfs als mensen toegang hebben tot het vaccin, komt het voor dat de vaccinatiegraad daalt. Tijdens de coronapandemie waren er veel vaccinweigeraars, die om verschillende redenen de prik liever links lieten liggen. Dat geldt ook voor de mazelen. Recente brandhaarden van mazelen in de VS of Europa ontstaan vaak in gemeenschappen met veel vaccinweigeraars. Zelfs mazelen uitroeien, wat zonder patenten en met een goed vaccin simpel lijkt, blijkt in de praktijk aardig lastig.

Covid-19

1,2 miljoen bevestigde sterfgevallen in 2022, bijna 300 duizend in 2023

Vaccin: diverse

Patenten: Moderna (VS), Pfizer (VS), BioNTech (GE) en andere

Het waren gouden jaren voor Pfizer, Moderna en BioNTech. Rijke landen stonden in de rij om te investeren in onderzoek naar vaccins en behandelingen tegen covid-19: in 2020 legden overheden er maar liefst 93 miljard euro voor opzij. Ter vergelijking: tbc-onderzoek ontvangt bijna nooit de beoogde twee miljard per jaar. Door deze enorme investeringen konden bedrijven als Pfizer en Moderna in rap tempo een coronavaccin ontwikkelen om te verkopen aan de wereld.

In 2023 verdiende Pfizer 34,6 miljard euro met zijn coronavaccin en Moderna 16,9 miljard. En nu de WHO de coronacrisis ten einde heeft verklaard, verhogen de bedrijven de prijs op hun vaccins. Waar de prijs voor één vaccin in de hoogtijdagen voor de VS 30 dollar was, lag dat in het najaar van 2023 tussen de 120 en 130 dollar. Tot op de dag van vandaag liggen Pfizer, Moderna en andere bedrijven met elkaar in de clinch omdat ze menen dat de één patentrechten van de ander zou hebben geschonden. Ondertussen hebben lobbyisten van de grote farmaceutische bedrijven er alles aan gedaan om een voorstel bij de WHO te dwarsbomen dat hun patenten tijdelijk vrij zou geven. Met redelijk succes: het duurde anderhalf jaar voordat de EU een afgezwakte versie van het voorstel aannam. De onderzoeksgroep Corporate Europe Observatory noemde de uiteindelijke overeenkomst mosterd na de maaltijd, omdat het ondertussen niet meer zo urgent was.

Zijn patenten dan het enige probleem?

Het is te makkelijk om de ongelijk verdeelde aandacht in de gezondheidszorg alleen toe te schrijven aan het systeem van patentrechten. Er spelen namelijk veel meer factoren een rol bij het bestrijden of voorkomen van een ziekte dan alleen het uitvinden van het juiste medicijn of vaccin. Cholera, een dodelijke bacterie die via vervuild water mensen infecteert, is bijvoorbeeld relatief makkelijk en goedkoop te genezen met een antibioticakuur en regelmatig drinken, maar toch overlijden ongeveer 140 duizend mensen per jaar eraan (minder dan 10 procent van de infectiegevallen), vaak in ramp- en oorlogsgebieden waar schoon drinkwater en adequate zorg niet toegankelijk is.

Het is dus niet zo dat een ziekte de wereld uit is zodra er een wondermiddel bestaat. Naast het juiste medicijn, is het ook belangrijk dat patiënten toegang hebben tot dat medicijn. Dat kan betekenen dat het betaalbaar is, maar bijvoorbeeld ook dat er ziekenhuizen of apotheken in de buurt zijn, dat er vakkundig personeel is om de ziekte te bestrijden, of dat er genoeg kennis en materiaal is om dat medicijn voor een veel lagere prijs te produceren in een goedkoper land.

Wat zijn de alternatieven?

Om overmatig patenteren tegen te gaan pleit Vidal met Health Action International bij overheden voor strengere regelgeving. Om geneesmiddelen en zorg toegankelijker en betaalbaarder te maken, zouden patenten minder belangrijk moeten worden in het winstmodel van de farmaceutische industrie. Denk bijvoorbeeld aan de duur van patenten verkorten, of in plaats van eigendomsrechten claimen, gebruiksrechten verlenen. In dat geval bezit niemand het alleenrecht op een bepaalde technologie of geneesmiddel, maar kunnen bedrijven het gebruiksrecht kopen om een geneesmiddel te produceren voor een bepaalde duur.

Een land dat als voorbeeld kan dienen, is India. Volgens de Indiase wetgeving kan de staat patenten intrekken als blijkt dat de productie van een medicijn helemaal niet zo innovatief is, als het medicijn niet beter werkt dan andere medicijnen, of in het belang van de volksgezondheid zoals bij pandemieën. Juist landen die zich de gangbare variant niet kunnen veroorloven, zoeken in India naar een goedkoper alternatief. Het leverde India een fraaie bijnaam op: ‘apotheek van het Mondiale Zuiden’.