Zo schaf je het koningshuis af

Discussies over de kosten zijn vaste prik in aanloop naar Koningsdag. De verjaardag van Willem-Alexander was vorig jaar de duurste ooit, en dit jaar kijkt men in Emmen (de gemeente met de meeste arme mensen van provincie Drenthe) fronsend naar het prijskaartje: 2,3 miljoen in totaal.

Na de coronafeestjes van kroonprinses Amalia en familietripjes naar Griekenland tijdens de lockdown ligt ook het handelen van de familie zelf onder een vergrootglas, al is het niets vergeleken met de 1,1 miljoen dollar aan smeergeld die Prins Bernhard in 1976 aannam in de beruchte Lockheed-affaire, of de gebedsgenezeres Greet Hofmans die in de jaren 50 koningin Juliana zou hebben ingepalmd. Toch zakte het aandeel voorstanders van de monarchie in tien jaar Willem Alexander fors: van een stabiele 75 procent naar 55 procent vorig jaar. Dit jaar is dat draagvlak onverminderd laag.

Volgens hoogleraar staatsrecht Paul Bovend’Eert komt dat mede doordat de Nederlandse pers meer en meer over het koningshuis bericht. Bovend’Eert: “Vroeger had men meer begrip voor de uitzonderingspositie van de koning, maar vandaag de dag wordt elke misstap uitvergroot en uitgelicht.” Volgens Bovend’Eert is dat het gevolg van de veranderende rol van het Koningshuis. “Het koningshuis hebben we eigenlijk niet meer nodig, het is franje. De koning heeft als staatshoofd een voorbeeldfunctie.”

Hoewel tradities als Prinsjesdag worden gemoderniseerd als reactie op de afnemende populariteit, neemt de kritiek op het systeem van erfopvolging toch aan. Zo’n monarchie is toch niet van deze tijd, kunnen we die niet afschaffen? Maar hoe? Daar zijn grofweg drie scenario’s voor.

1. De democratische weg

Wie het koningshuis via de democratische weg wil afschaffen, heeft maar één optie: de Grondwet wijzigen. Daarin staat de rol van de koning aangeduid als enige onschendbare en ongekozen lid van de regering. Dat betekent dat hij sowieso deel uitmaakt van de regering, maar niet verantwoordelijk is voor het beleid dat de regering uitvoert. Daarnaast benoemt de koning de ministers, en ondertekent hij alle wetten samen met één of meerdere ministers.

Het wijzigen van de Grondwet is een ingrijpend proces dat al snel jaren in beslag neemt. De Tweede Kamer moet namelijk niet één, maar twee keer stemmen over een wetsvoorstel dat de grondwet wil aanpassen. De eerste keer moet een meerderheid vóór stemmen en de tweede stemronde kan pas plaatsvinden nadat er verkiezingen zijn geweest, zodat de burgers als het ware mee kunnen stemmen over de grondwetswijziging (door te stemmen op partijen die hun standpunt delen). In de tweede stemronde moet het wetsvoorstel bovendien niet zomaar door een meerderheid worden aangenomen, maar door een twee derde meerderheid in zowel de Tweede als de Eerste Kamer.

Erg waarschijnlijk is dat scenario voorlopig niet. Tijdens de laatste Tweede Kamerverkiezingen noemden slechts drie partijen het afschaffen van de monarchie in hun verkiezingsprogramma: SP, GroenLinks/PvdA en Bij1. Maar die laatste verloor zijn zetel en SP en GL/PvdA bekleden bij elkaar 30 zetels, bij lange na niet genoeg voor een gewone meerderheid van 76 zetels, laat staan de tweederdemeerderheid van 101 zetels. En stel dát de grondwetswijziging in twee stemrondes wordt aangenomen, dan zouden ministers én de koning de wet moeten ondertekenen. Zou de koning dan niet kunnen weigeren te ondertekenen?

“In theorie zou dat kunnen”, vertelt Bovend’Eert, “maar in dat geval zou hij ‘buiten staat’ worden verklaard. Dan wordt Amalia als regent aangesteld, om de wet te ondertekenen. Als zij ook zou weigeren, en andere regenten ook, zou de verantwoordelijkheid uiteindelijk bij de Raad van State komen te liggen. Maar dat zou wel een enorm drama opleveren.”

De organisatie Republiek (voorheen ‘Republikeins Genootschap’), volgens de website ‘de grootste pro-republiekbeweging van Nederland’, pleit voor deze democratische weg. Woordvoerder Floris Müller: “De logische stap voor een vrije samenleving is om steeds democratischer te worden. Dat moet op een democratische en geweldloze manier kunnen.” Republiek probeert via rechtszaken, lobby-inspanningen en inmenging in het publieke debat deze ontwikkeling een duw in de rug te geven. Müller: “Het koningshuis hoort thuis in een sprookjesboek, niet in onze grondwet.”

2. Revolutie

De meest beproefde, maar ook spannendste manier om van een monarchie af te komen is een revolutie. Het bekendste voorbeeld hiervan in Europa is de Franse Revolutie (1789-1799), waarbij koning Lodewijk XVI in 1793 onder de guillotine eindigde, vlak nadat het parlement de republiek had uitgeroepen en hem voor hoogverraad had veroordeeld. Een ander bekend voorbeeld is de Russische Revolutie (1917-1923), waarbij Bolsjewieken tsaar Nicolaas II, zijn gezin en vier bedienden neerschoten, nadat ze hen al enige tijd gevangen hadden gehouden in Siberië.

Voor een geslaagde revolutie hoeft er geen koninklijk bloed te vloeien. Het laatste Europese land dat zijn monarchie afschafte was Griekenland. Daar vond in 1967 een militaire staatsgreep plaats onder leiding van een generaal en twee kolonels. Toen Koning Constantijn II kort erna een contra-coup wilde plegen, die mislukte, werd hij verbannen. Kolonel George Papadopoulos, een van de leiders van de coup, trok gaandeweg de macht naar zich toe en met een (vermoedelijk vervalst) volksreferendum riep hij in 1973 de Griekse Republiek uit, met zichzelf als president.

Zelfs de Oranjes zijn ooit bang geweest voor revolutie. Willem II was koning tussen 1840 en 1849, in een decennium waarin overal in Europa revolutionaire winden opstaken. Willem II weigerde al jaren een grondwetswijziging te ondertekenen die het parlement meer invloed zou geven. Daarover zegt historica Reinildis van Ditzhuyzen: “Pas toen in 1848 mensen overal in Europa de straat op gingen, gaf de koning toe: hij werd in één nacht van zeer conservatief tot zeer liberaal.”

3. Kan de koning zelf de monarchie afschaffen?

De Grondwet uit 1848 lijkt grotendeels op de huidige, waarin de ministers het land besturen en verantwoordelijk zijn, en de koning feitelijk geen bestuursmacht heeft. Dus wat zou dat betekenen als niet alleen koning Willem-Alexander, maar de hele familie Oranje op een dag zou besluiten het voor gezien te houden? Zou de koning dan zelf het koningshuis kunnen opheffen?

Het korte antwoord: “Nee, staatsrechtelijk gezien niet”, antwoordt Bovend’Eert. Dat zal ook via de democratische weg moeten verlopen. Van Ditzhuyzen nuanceert: “Dat wil natuurlijk niet zeggen dat de Tweede Kamer de monarchie zal gijzelen. Als de Oranjes er echt genoeg van zouden hebben, zal het parlement dat niet kunnen tegenhouden.”

Dat gezegd hebbende is de monarchie afschaffen voor het parlement een heel gedoe. Het gaat namelijk niet alleen om het koningshuis; er moet ook iets voor in de plaats komen. Volgens historicus Wim Berkelaar creëer je daarmee misschien meer problemen dan je oplost. Berkelaar: “Je opent eigenlijk een doos van Pandora, omdat het parlement dan moet debatteren over hoe een Nederlandse republiek eruit moet zien. Er moet dan een tweederdemeerderheid eens zijn over één staatsvorm, wat niet vanzelfsprekend is.”

Van Ditzhuysen denkt niet dat het Huis van Oranje gauw op eigen initiatief afstand zal doen van de troon: “Voor zover ik weet is dat nog nergens zo gegaan. Dat is ook niet vreemd, omdat troonopvolgers zijn opgegroeid met het vooruitzicht van hun toekomstige positie. Koning Willem-Alexander vervult zijn rol met toewijding, en ook Amalia lijkt ambitie te hebben om haar vader op te volgen.” Van bovenaf zal het initiatief dus niet komen.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 25 april 2023.