‘Malta grijpt steeds vaker naar verachtelijke en illegale methodes om zich te onttrekken aan zijn verantwoordelijkheden ten opzichte van mensen in nood.’ Dat zegt mensenrechtenorganisatie Amnesty International in een nieuw rapport. Dit kan geleid hebben tot strafbare handelingen die resulteerden in vermijdbare sterfgevallen, stelt Amnesty.
Vooral het afschuiven van de verantwoordelijkheid op commerciële cargobedrijven op zee is een zorgwekkende ontwikkeling. Zo redde het commercieel cargoschip Maersk Etienne op verzoek van de Maltese autoriteiten opnieuw 27 migranten, maar Malta weigert al meer dan een maand om de migranten te ontschepen. ‘De scheepvaartindustrie neemt haar wettelijke en humanitaire verplichtingen tegenover mensen in nood serieus. Maar commerciële schepen zijn niet voor dit doel ontworpen of uitgerust. Staten moeten hun verantwoordelijkheid opnemen’, reageerde de International Chamber of Shipping, wereldwijd de grootste koepelorganisatie van cargobedrijven.
‘De onrechtmatige praktijken van Malta zijn verbonden met de inspanningen van EU-lidstaten en -instellingen om de controle over het centrale deel van de Middellandse Zee over te dragen aan Libië, zodat de Libische autoriteiten met EU-steun vluchtelingen op zee kunnen onderscheppen voor ze Europa bereiken’, schrijft Amnesty. Op 6 juli werd een Libisch-Maltees coördinatiecentrum ingehuldigd in Malta, in aanwezigheid van de Libische premier Fayez Mustafa al-Sarraj. Een dag later bezocht ook hoge vertegenwoordiger van de EU voor buitenlandse zaken Josep Borrell Malta voor gesprekken over migratie.
Dat zegt een overlevende van een recente Maltese ‘pushback’-operatie. Die zogenaamde pushbacks slaan op acties waarbij vluchtelingen en andere migranten meteen weer de grens overgezet worden. De regering van Malta had een private Libische vissersboot gehuurd om het vluchtelingenbootje terug te brengen van Malta naar Tripoli, Libië, een haven die op dat moment het toneel was van raketbeschietingen tussen strijdende partijen. Redding werd lang uitgesteld. Twaalf mensen stierven daardoor van de honger en dorst. Een Maltese ngo diende een klacht in tegen de premier wegens moord.
“Private toeristenboten worden ingehuurd om honderden vluchtelingen wekenlang op zee te houden
Toen de VN-mensenrechtencommissaris aan de bel trok, schreef de Maltese premier Robert Abela als antwoord: ‘We moeten maatregelen nemen om de verspreiding van Covid-19 tegen te gaan.’ Maar VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR stelt dat je de volksgezondheid kan beschermen met quarantaines en gezondheidscontroles, niet door boten in nood te negeren.
Wie moet ronddobberende migranten redden?
Vijf jaar geleden was het nog stil aan het Maltese front: er kwamen bijna geen vluchtelingen en migranten aan, omdat Italië hen allemaal overnam. Niet uitzonderlijk, zou je denken, voor een dwergstaat van 245 vierkante kilometer groot met een klein half miljoen inwoners.
“In 2020 namen andere lidstaten 17 van de 1699 aangekomen vluchtelingen over van Malta, ofwel 1 procent
In 2019 namen andere lidstaten slechts 489 mensen van die 3406 over. Dat is 14 procent. Frankrijk en Duitsland namen het grootste deel voor hun rekening. In 2020 is het aantal nog lager: 17 van de 1699. Dat is slechts 1 procent. “Deze aantallen zijn veel te laag”, zegt Charlie Yaxley, woordvoerder van UNHCR. Dit leidt tot overvolle detentiecentra in Malta; vluchtelingen en andere migranten worden er soms maandenlang in slechte omstandigheden vastgehouden.
“Er was een akkoord om Malta te helpen, maar sinds de coronacrisis staat dat stil
Daarom neemt Malta zijn toevlucht tot steeds extremere methodes om de aankomst van nieuwe migranten op Malta te verhinderen. De coronacrisis lijkt een handig excuus te zijn.
Buiten houden
Operatie Sophia had een jaar eerder al patrouilles en reddingen op zee stopgezet. Vanaf 1 april 2019 verwittigde ze enkel de Libische kustwacht als haar helikopters een vluchtelingenboot opmerkten. De ngo Alarm Phone publiceerde hierover vorige week een rapport.
“Deze mensen mogen gered zijn, maar komen terecht in Libische detentiecentra waar foltering dagelijkse kost is
Van 1 april 2019 tot vandaag werden zo 12.728 mensen naar Libië terug gebracht, laat UNHCR weten. Deze mensenlevens mogen dan gered zijn, maar wat als het hoofddoel wordt om te verhinderen dat ze in Europese reddingszones terechtkomen? Om ze in internationale wateren of Libische reddingszones te houden? De geredde mensen, vaak Eritreërs die erkend zouden worden in Europa, komen namelijk terecht in Libische detentiecentra waar foltering schering en inslag is.
Charlie Yaxley van UNHCR probeert helderheid te scheppen in dit grijze gebied: “Als reddingsschepen van Europese overheden geredde vluchtelingen overdragen aan de Libische kustwacht, zou dit een schending van het internationaal recht zijn. Dit zou ook het geval kunnen zijn als Europese overheden indirect bijdragen aan operaties van andere schepen die mensen terugbrengen naar Libië, maar het hangt af van de omstandigheden.”
Pushbacks door commerciële schepen
Emanuel Delia legt dat uit: “Hoe meer de Europese overheden zich terugtrekken van reddingsoperaties op zee, hoe meer dit op het bord van commerciële schepen terecht komt. Misschien zien we daarom steeds vaker dat commerciële schepen weigeren in te gaan op de oproepen van regeringen, of smoesjes verzinnen om eronderuit te komen. Deze schepen zijn niet uitgerust voor zulke stresssituaties en het kost ze handenvol geld.”
Als Europese overheden aan commerciële schepen niet alleen vragen om vluchtelingen en migranten te redden maar ook om hen terug te brengen naar Libië, kunnen we zelfs spreken van geprivatiseerde pushbacks door commerciële schepen. Dat gebeurde met de olietanker El Hiblu 1.
Op 26 maart 2019 zagen ambtenaren van de Europese Operatie Sophia een vluchtelingenboot in internationale wateren. Ze riepen de Libische kustwacht op en gaven intussen richtlijnen aan de olietanker El Hiblu 1 om de vluchtelingen op te pikken.
Zodra de vluchtelingen begrepen dat de olietanker hen naar Libië zou terugbrengen, brak aan boord protest uit. De kapitein van de olietanker zei aan Operatie Sophia dat hij de controle over zijn schip verloor. Het Maltese leger verklaarde in de pers dat ‘migranten een schip op zee hadden gekaapt’. Het nieuws verspreidde zich als een lopend vuurtje, en ook de toenmalige Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini (van de rechts-populistische partij Lega Nord) liet van zich horen.
Twee dagen later bestormden zwaarbewapende agenten van Malta’s antiterrorisme-eenheid de olietanker. Drie migranten, waaronder twee minderjarigen, werden opgepakt en beschuldigd van ‘kaping van een schip’. Hen hangt veertig jaar gevangenisstraf boven het hoofd.
‘Deze migranten handelen in het belang van hun eigen veiligheid’, zegt hun advocaat Neil Falzon. ‘Internationaal maritiem recht zegt immers dat je geredde mensen op zee meteen naar de dichtstbijzijnde veilige haven moet brengen. VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR zegt al jaren dat geen enkele Libische haven veilig is. De migranten hadden gelijk om te protesteren tegen een terugvaart naar Libië.’
‘In een recent vergelijkbaar geval,’ zegt Falzon, ‘waarbij migranten in het water waren gesprongen om gered te worden door de ngo Sea Watch in plaats van door de Libische kustwacht, oordeelde de Italiaanse rechter dat de migranten uit zelfverdediging hadden gehandeld. En hoe kan een ongewapende vijftienjarige trouwens een boot kapen?’ UNHCR heeft Malta opgeroepen om de aanklacht te laten vallen.
Geheime akkoorden met Libië
Recent begon hij zijn activiteiten en ontmoetingen, zelfs met Libische militieleden, voor te stellen als heldendaad. ‘Van het Maltese leger ontving ik de coördinaten van de boten die uit Libië waren vertrokken. Die informatie stuurde ik rechtstreeks naar de Libische kustwacht’, verklaarde Gafà openlijk in de Maltese pers. Hij zorgde ervoor dat honderden boten niet in de reddingszone van Malta kwamen. Dit betekent dat de Maltese overheid rechtstreeks verantwoordelijk is voor deze operaties in Libische wateren.
“Jaren van geheime deals lijken nu de basis te vormen voor het officiële akkoord tussen Malta en Libië
“Laten we hopen dat dit akkoord geen illegale pushbacks mogelijk zal maken, met de bedoeling om vluchtelingenboten te blokkeren in Libische of internationale wateren”, zegt advocaat en oppositiepoliticus Paul Borg Olivier. “Dit akkoord is de vijf pagina’s niet waard waarop het gedrukt werd. Het bevat geen enkele vermelding van mensenrechten. Trouwens, je kan met zo’n akkoord je internationale verplichtingen niet afschaffen.”
Pushbacks op paasdag
Op dat moment zijn de opvarenden al vier dagen op zee. Alarm Phone stuurt herhaaldelijk de coördinaten van de bootjes naar het Maltese leger.
“De Maltese regering betaalde een Libische vissersboot om vluchtelingen terug naar Libië te brengen
Advocaat Paul Borg Olivier vertegenwoordigt de familie van twee dodelijke slachtoffers, Filimon Ghebremedhin en Mogos Welday, in een rechtszaak tegen de Maltese premier. “Pas negen uur nadat het leger de vluchtelingenboot opmerkt, vertrekt de reddingsboot – de vissersboot dus -uit de Maltese haven. Nog eens 28 uur later komt de vissersboot bij het rubberbootje aan. In totaal blijven de opvarenden veertig uur verstoken van enige hulp, waardoor twaalf mensen sterven van honger en dorst terwijl ze onder de controle zijn van het Maltese leger.”
De stafchef van het leger bevestigde in de rechtbank dat hij de vissersboot inzette. ‘Ik was op de hoogte van de zeven doden op het rubberen bootje. En ik was ervan op de hoogte dat het bootje zonk met twee dode lichamen erin’, verklaarde hij.
“Geen enkele boot zou mensen naar Libië mogen terugbrengen
De Italiaanse krant Avvenire identificeerde de doden. Ze stierven in de nacht van maandag 13 april. De 51 overlevenden waren terug in Libië op 16 april, een week nadat ze de haven van Garabulli in Libië hadden verlaten. “Geen enkele boot, ook geen private vissersboten of commerciële schepen, zou mensen naar Libië mogen terugbrengen. Er zijn immers geen veilige havens”, reageert Charlie Yaxley van UNHCR.
De teruggebrachte migranten werden opgesloten in Tarik al-Sikka, een van de beruchte Libische detentiecentra. “Ze beschikken allemaal over officiële papieren van UNHCR in Libië, die bevestigen dat ze asielzoekers en dus potentiële vluchtelingen waren”, zegt Borg Olivier. “Het gaat om Eritreeërs. Als Malta hen had ontscheept, zou het verplicht zijn geweest hun asielaanvraag in behandeling te nemen.”
Migranten dumpen in Italiaanse wateren
Als Malta geen andere haven vindt omdat zelfs Italië niet meer wil meewerken, probeert Malta de vluchtelingenbootjes gewoon uit de Maltese wateren te duwen, richting Italiaanse wateren. Dat gebeurde met een van de andere vluchtelingenboten die rond Pasen uit Libië vertrokken. Videobeelden tonen hoe een patrouilleboot van het Maltese leger de boot in Maltese wateren benadert, heel dicht bij de Maltese kust.
“Malta handelt illegaal en dumpt de problemen in Italië
De Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Luciana Lamorgese noemde de houding van Malta ‘absurd’. Minister van Buitenlandse Zaken Luigi Di Maio verklaarde in het Italiaanse parlement dat ‘Malta illegaal handelt en zijn eigen probleem in Italië dumpt’. De Italiaanse openbare aanklager onderzoekt de zaak. Er is sprake van een mogelijke strafrechtelijke aanklacht tegen de regering van Malta wegens illegale immigratie.
Gevangen op plezierboten
Meer dan een dag later kondigde de Maltese regering aan dat ze de vluchtelingen en migranten zou vasthouden op een plezierboot juist buiten de Maltese wateren. Aanvankelijk was de reden: de havens blijven gesloten wegens het coronavirus. Maar nadat de twee verplichte quarantaineweken voorbij waren, verklaarde de regering dat ze de migranten toch op zee zou houden tot andere EU-lidstaten hen zouden overnemen.
“De vorige Maltese premier, Muscat, probeerde dat vroeger al eens. Hij had wel de juiste diplomatieke contacten om achter de schermen te werken aan die overnames”, vertelt Emanuel Delia.
“De regering heeft migranten als menselijk schild gebruikt
“De klacht van Malta is legitiem”, zegt ook Delia. “Maar als Malta buiten de wet handelt, overlijdens veroorzaakt, mensen terugstuurt naar foltering en het probleem zonder waarschuwing in Italië dumpt, dan worden anderen gefrustreerd. Dat heeft diplomatieke gevolgen.”
“De migranten hadden geen toegang tot een advocaat en konden geen asiel aanvragen
Maar de Commissie reageerde dat eerst alle Europese regels gerespecteerd moesten worden. Malta schond immers de Schengen-grenscode. ‘Activiteiten van grenscontrole, ook op zee, vallen binnen de Schengen-grenscode’, schrijft advocaat Borg Olivier in zijn juridisch pleidooi. Detentie is verboden op niet-gespecialiseerde plaatsen. De migranten hadden geen toegang tot een advocaat en konden geen asiel aanvragen.
Deze patstelling duurde meer dan een maand. De hele maand mei zaten de migranten vast op de plezierboten. Uiteindelijk moest Abela inbinden. Als reden gaf hij dat de levens van de crew van de toeristenboot in gevaar waren. “Hij zei niets over de levens van de migranten”, aldus Delia. Alarm Phone, dat in contact stond met de migranten aan boord, sprak van hongerstakingen en zelfmoordpogingen.
“De EU kan niet blijven strompelen van de ene redding naar de andere. We hebben een structureel, voorspelbaar relocatiemechanisme nodig na redding”, zegt UNHCR. “En voor migranten die geen vluchtelingen zijn, is er efficiënte terugkeer nodig. Redding op zee, efficiënte asielprocedure, relocatie voor vluchtelingen en terugkeer voor afgewezen asielzoekers. We willen geen zoveelste zomer met een politieke steekspel over wie verantwoordelijk is terwijl mensen in nood op zee gelaten worden.”
Dit artikel verscheen eerder op Mo.be.
