Iedereen migrant #2: de joden

De geschiedenis van joodse migratie begon met een zeer succesvolle groep die rond 1600 naar Nederland kwam. Deze Sefardische joden, afkomstig uit Portugal en Spanje, waren vermogende handelaren, die officieel niet als joden geregistreerd waren? Wallet: “Ze waren de afstammelingen van de conversos, joden die zich in de 15e eeuw onder dwang (van de Inquisitie, red) tot het katholicisme hadden bekeerd. Maar toen ze in Nederland aankwamen, midden in de Tachtigjarige Oorlog, merkten ze dat ze juist als katholieken tweederangsburgers werden. Ze hadden protestants kunnen worden, maar besloten terug te keren naar het jodendom – waar ze eigenlijk niks van af wisten.”

“Het verhaal gaat dat de migranten eerst in Emden, Duitsland, aanlegden. Daar zagen ze een naambordje met Hebreeuwse letters en ze klopten aan. Het bleek rabbijn Uri Halevi te zijn. Hij wilde hen wel besnijden en inwijden in het joodse geloof, maar had angst dat in Duitsland te doen. Daar was bekering tot het jodendom verboden. Ze trokken daarom gezamenlijk naar het liberale, kosmopolitische Amsterdam. Daar deed de schout een inval bij de dienst omdat hij dacht dat er een geheime katholieke mis werd opgedragen. Het was echter de Jom Kippoer-dienst. Dat mocht wel, dus de rabbijn werd vrijgesproken en het ontstaan van een joodse gemeenschap toegestaan.”

De joodse gemeenschap kreeg een huiskamersynagoge aan het Waterlooplein, met Uri Halevi als eerste rabbijn. Hij werd later erelid van de gemeenschap, een bijzondere eer voor een niet-Sefardische maar Asjkenazische, uit Duitsland en Oost-Europa afkomstige, jood.

Huwelijkspartners moest je dus binnen eigen kring vinden. Dat dit niet meeviel, blijkt uit Daniël Metz’ familiegeschiedenis. “Mijn familie van vaderszijde komt uit Münster, het westen van Duitsland. Ze waren welgesteld, nazaten van zogenaamde hofjoden die de machthebbers in de vele Duitse vorstendommen en stadstaten financierden en later in het bankwezen en metaalindustrie actief waren. Om die positie te behouden moesten ze binnen hun sociale klasse trouwen. En daarvoor keken ze over de landsgrenzen. Hun huwelijkspartners vonden ze bij welgestelde joodse families in Rotterdam en Den Bosch.”

Ook na de Tweede Wereldoorlog bleven de joden (nu zo’n 52.000 mensen) een duidelijk onderscheiden groep in de Nederlandse samenleving. Dat werd versterkt door de herinnering aan de oorlog en de stichting van de staat Israël. “Om de Nederlandse joden te begrijpen, moet je naar hun band met Israël kijken”, zegt Wallet. “Ze richten hun blik heel sterk op het Midden-Oosten.”

Voor de oorlog, zegt hij, was het jodendom meer ingebed in de samenleving en was er meer begrip voor de eigenheid van joden. “Ik doe onderzoek naar de diamantindustrie waarin veel joden werkten. Zij maakten hun uren van zondag tot vrijdagmiddag, de christenen van maandag tot zaterdag. Nu moet ik mijn best doen om vrij te krijgen op de joodse feestdagen.”

Ook zijn keuze voor een joodse huwelijkspartner moet hij verdedigen, zegt hij. “Mensen vragen mij: waarom moet dat zo exclusief? Dan zeg ik: je verlangt van een homoseksueel toch ook niet dat hij met een hetero trouwt?”

Als jood is je gevoel van veiligheid heel precair, zegt Daniël Metz. “Je ziet ook het rechtsextremisme toenemen. Het is nu nog klein, maar je weet niet wat de volgende politieke ommezwaai wordt. Het is nu zeventig jaar vrede, maar dat is nog niet eens één heel mensenleven.

Dat is de tragiek van de joodse geschiedenis: twee generaties lang in veiligheid verkeren is al lang, het kan binnen een generatie weer omslaan. Je leeft met een voortdurend besef van kwetsbaarheid.”