Een gedachtegang zoals die van Blok is nooit ver weg

De huidige situatie herinnert aan hoe regeringsleiders in de jaren 80 op Janmaat en zijn Centrumpartij reageerden. Zij deelden nadrukkelijk zijn ideeën over de ‘cultuur van etnische minderheden’ die hun deelname aan het leven in Nederland zou verstoren. Alleen was hun conclusie niet, in tegenstelling tot de CP, dat we daarom mensen moesten deporteren. Tot de ergens begrijpelijke frustratie van Janmaat werd hij opzichtig fout bevonden en konden anderen de mantel van fatsoenlijkheid opeisen.

Degene die kan en moet besluiten of ‘cultuurverschil’ opweegt tegen de lasten, is diegene wiens burgerschap niet in twijfel getrokken kan worden. Wie hamert op de voordelen en successen van het ‘multiculturele’ samenleven, suggereert andermaal dat de lasten van ‘anderen’ acceptabel moeten zijn voor de ‘echte’ burgers. Dit voorrecht is niets anders dan witheid. De macht van witheid is hier het idee dat er allerlei ‘culturele verschillen’ zijn, maar dat één bepaalde groep deze diversiteit toelaat en mogelijk maakt. In zo’n verbeelding zijn het de witten die uiteindelijk de boel bij elkaar houden. En dat ze dat doen – vrijzinnig als ze zijn – wordt zelf weer gezien als bewijs van hun superioriteit.

Maar ‘cultuur’ doet mensen verdwalen in een cirkelredenering: als een Marokkaan openlijk homoseksueel wordt, zou hij daarom Nederlandser geworden zijn. Het maakt de ‘Marokkaanse cultuur’ niet pro-homo. Maar waarom niet? Mensen kunnen tussen vakjes verschuiven, maar de vakjes – hoe je die ook definieert – blijven intact. Wat mensen ook doen, hun culturen zelf blijven in deze gedachtegang botsen. Dit zit ingebakken in cultuurdenken en kan ook niet met feiten ontkracht worden.

Dat is ook het weefsel waar de VVD van gemaakt is en het idee van economische groei dat zij aanhangt. Maar het idee dat het comfortabele leven niet verstoord mag worden, wordt veel breder gedeeld. Al het afgewentelde geweld zou net zo goed ‘onze’ kant op kunnen draaien. ‘Migratie’ is de naam die aan dit angstbeeld is gegeven. Wie onkwetsbaarheid belooft, kweekt een voortdurende angst dat de vesting door indringers en verraders ondermijnd wordt. Dat is de gevoelshuishouding van de bezorgde burger.

Vanaf de jaren 70 gaan dominante spelers in het Nederlandse debat opzichtig woorden gebruiken die hen vooruitstrevend in de oren klinken: niet ‘volksaard’ en ‘ras’, maar ‘identiteit’ en ‘cultuur’. Door deze begrippen tegen elkaar af te zetten, claimden zij voorbij racisme te zijn. Racisme werd een gebrek van mensen in ‘oude volkswijken’ en op het platteland. Een achterlijkheid die met de vooruitgang wel zou slijten. Mensen met weinig status werden geacht niet anders te kunnen dan racistisch ressentiment te voelen. Bovendien kon antiracisten zo verweten worden nog niet voorbij ras en racisme te zijn.

Dit spelletje van intellectueel Nederland is sindsdien behoorlijk geëscaleerd. Wie meent dat in Nederland pas sinds Fortuyn een racistisch cultuurdenken terugkeert, mist volledig hoe dat denken al vanaf de jaren 70 vernieuwd is. Maar witte redacties en al-te-witte intellectuelen willen geloven in hun verhaal van het ooit tolerante Nederland en hun vooraanstaande plek in haar geschiedenis. Bij iedere zogenaamd incorrecte uitspraak van een zogenaamd fatsoenlijk politicus kunnen bij de rechtervleugel van uiterst rechts – o wee, dat we het extreem gaan noemen – de sluisdeuren verder open. En zo zinken we verder. Het is hoogmoed te verwachten dat er überhaupt een bodem zal zijn.