Veel te weinig aandacht voor extreemrechtse haattaal

De aanslag in El Paso van afgelopen zaterdag, waarbij 22 mensen om het leven kwamen, heeft online hate speech weer onder het voetlicht gebracht. De schutter, Patrick Crusius, plaatste nog geen twintig minuten voor de aanslag een haatmanifest op de omstreden website 8chan. Hierin sprak hij zijn sympathie uit voor de Christchurch-schutter, beschreef hij zijn aversie tegen rassenvermenging en uitte zijn haat jegens hispanics en latino’s.

Verschillende media bediscussiëren de vraag of er een verband is tussen de racistische taal van (extreem)rechtse personen en entiteiten en dit soort aanslagen. President Trump sprak bijvoorbeeld over de hispanic migranten waar Crusius het op gemunt had, met woorden als violent, infestation, invasion en filth. Maar de vraag of retoriek die ontmenselijkt leidt tot geweld laat andere schade die haattaal toebrengt te veel buiten beschouwing. Het brengt de slachtoffers ook ernstige psychische schade toe. En het heeft structurele en materiële consequenties, waaronder discriminatie op de arbeidsmarkt en ander institutioneel racisme.

De aanslag in El Paso staat niet op zichzelf. In de Verenigde Staten pleegden extreemrechtse daders binnen zeer korte tijd een aanslag op synagoge-gangers, stuurden zij pijpbommen naar politieke tegenstanders, en schoten zij zwarte ouderen dood in een supermarkt. In Nederland gooiden extreemrechtse terroristen brandbommen op een moskee. Voor deze gebeurtenissen is terecht veel aandacht. Maar we moeten niet vergeten dat veel extreemrechts geweld niet direct de vorm aanneemt van bommen en geweren, en toch schadelijk is.

De NCTV uit zijn zorgen over de gevolgen van deze toename: “Niet-gewelddadige activiteiten van rechts-extremisten kunnen echter eveneens ondermijnend zijn. Sterker, het door rechts-extremisten structureel zaaien van haat jegens minderheden, de rechtsstaat en de democratie kan (op termijn) ook op niet-gewelddadige wijze een bedreiging voor de nationale veiligheid vormen.”

Extreemrechts geweld is zowel in Nederland als in het buitenland jarenlang een sluitpost geweest in de aandacht van veiligheidsdiensten, zo beschrijft het rapport. Alle middelen en moeite werden gestoken in de aanslagen die werden gepleegd door vooral de Taliban, en daarna IS. De aanslagen, en de reacties daarop, waren het brandpunt van een politiek debat waarin vooral moslims consequent als problematisch werden beschreven.

Zelfs na de aanslag door de Noor Anders Breivik in 2011 veranderde dat niet: de aandacht van politiek en veiligheidsdiensten bleef gericht op de islam. Ongetwijfeld is dat gevoed door de in rechtse kringen wijd gedeelde opvattingen van de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington, die betoogt dat de cultureel-religieuze identiteit van volkeren hoofdoorzaak is van conflicten. Het is overzichtelijk: zij zitten daar, wij zitten hier, en zolang zij daar blijven (van ónze bewegingsvrijheid wordt opvallend genoeg nooit een punt gemaakt) blijft alles zoals het zijn moet.

Meiden van Halal: “Maar waar ligt dan de grens?”
Teeuwen: “De grens ligt bij geweld.”

Dit fragment zou nog jarenlang op internet rondzwerven, en werd als een iconische waarheid gezien op platforms als GeenStijl, Dumpert, intenetfora en sociale media. Vooral (uiterst) rechtse gebruikers deelden dit fragment telkenmale om hun opvatting kracht bij te zetten: woorden zijn altijd onschuldig; zolang je niet fysiek wordt is er niks aan de hand.

Iedereen die langer nadenkt over deze uitspraak dan een post op GeenStijl lang is, weet dat dat onzin is: zowel juridisch als moreel zijn er forse grenzen aan de uitingsvrijheid. Juridisch: een restauranthouder mag niet op de recensiesite van een concurrent beweren dat hij gif in zijn eten mengt. Een crimineel mag niet zeggen: geef mij duizend euro, anders maak ik je dood. Een arts mag niet het telefoonnummer van zijn patiënt publiceren. Je mag niet oproepen tot moord.

Deze opvatting zal niet op grote schaal worden bestreden, want niemand vindt dat je een ander mag afzeiken tot hij schade oploopt. Je mag anderen niet stalken, besmeuren of schade aandoen met woorden. Maar kijken we terug naar de iconische uitspraak van Teeuwen, dan is duidelijk dat de rechtse opvatting over wat je anderen aan mag doen, niet van toepassing is op de individuele gevallen uit mijn genoemde voorbeelden. De opvattingen over individuele schade door verbaal geweld blijken totaal anders te liggen als het om groepen mensen gaat. Dat het concreet om deelverzamelingen Nederlanders gaat waarvan Hans Teeuwen en de meeste instemmende delers geen deel uitmaken — islamitische, joodse en zwarte Nederlanders, bijvoorbeeld — behoeft hier geen nadruk.

Dat op deze wijze spreken leidt tot fysiek geweld, is al meer dan een halve eeuw bekend: de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt betoogde dat dehumanisering de eerste aanzet is tot geweld. Ook in dit geval wordt dat duidelijk: de extreemrechtse aanslagplegers, zowel in Europa als daarbuiten, lieten zich uitgebreid inspireren door dehumaniserende uitspraken en afbeeldingen. De manifesten die zijn gevonden bij bijvoorbeeld Breivik, maar ook bij Amerikaanse aanslagplegers, citeren Wilders en Trump, maar ook blogs en memes uit de gruizige hoeken van het internet, zoals de forums 4Chan en 8Chan. Maar de woorden zijn ook een geweldsdaad op zichzelf.

Ook heeft verbaal geweld op internet een direct gevolg: het brengt ernstige psychische schade toe. Mijn familie is zelf ook eens onderwerp geweest van een door GeenStijl en aanverwanten geïnitieerde internethetze. Een klap op mijn kaak had me minder geraakt dan die hetze. En dan ben ik een hoogopgeleide, gezonde, neurotypische, witte, cisgender heterovrouw: enkele rechtszaken en een paar maanden later was het voorbij, en behoorde ik gewoon weer tot de vermeende gouden standaard van het Nederlanderschap.

Ook moet je denken aan de openbare veiligheid: een aanslag op een vliegveld doodt zonder aanziens des persoons, dus jij, ik, Hans Teeuwen, een islamitische Nederlander, een witte diplomaat, we kunnen allemaal worden geraakt. Maar extreemrechts geweld is specifiek: alleen wie niet-wit, niet-hetero, niet-cisgender is hoeft te vrezen voor geweld van extreemrechts. Kort gezegd: mij hoeven ze niet zo nodig dood te maken, uit te bannen uit het openbare leven, uit te roeien in alles wat ik ben.

Dat geldt voor de dominant witte beleidsmakers natuurlijk ook: het wordt gezien als een beperkt probleem met niet heel grote consequenties. Maar je zult maar net een Nederlander zijn op wie die haat zich als het oog van Sauron focust: dan sta je in Nederland snel alleen, wordt je verteld maar een dikkere huid te kweken. Het bestrijden van extreemrechts geweld, in daad én woord, zou onze eerste prioriteit moeten zijn. Bescherming tegen geweld is namelijk een burgerrecht van iedereen.

* Dit artikel verscheen eerder op OneWorld op 12 november 2018.