Polarisatie als product

Die periode was misschien wel het hoogtepunt van een linksige consensus in Nederland. De afbraak van de verzorgingsstaat was nog niet echt begonnen, de anti-apartheidsbeweging werd breed gedragen, er was een grote afkeer van de Centrumpartij en Nederland voerde wat UvA-politicoloog Saskia Bonjour kortgeleden ‘het meest liberale migratiebeleid dat Nederland ooit heeft gekend’ noemde.

Die verrechtsing heeft niet alleen in de politiek plaatsgevonden, maar ook in de media. Terwijl reclame-inkomsten steeds verder teruglopen, wordt journalistiek een steeds slechter betaald beroep met minder tijd voor verdieping en kwaliteit. Tegelijkertijd zorgt de opkomst van sociale media ervoor dat ophef een goede manier is geworden om geld te verdienen. Mensen klikken ergens op als ze er sterke emoties bij voelen en dat is makkelijker als je zaken zo extreem mogelijk positioneert.

Dit is deels het gevolg van sociale media, stelt Zeynep Tukfeci in The New York Times. Tukfeci is universitair docent in North Carolina en gespecialiseerd in de sociale eff ecten van technologie. ‘Facebook, Twitter en YouTube draaien op schandalige, opruiende en opvallende zaken, omdat zulke inhoud ‘engagement’ creëert en onze aandacht vasthoudt. Deze aandacht wordt daarna doorverkocht aan adverteerders.’ Met andere woorden: voor socialemediabedrijven is het essentieel dat gebruikers sterke gevoelens hebben bij zo veel mogelijk berichten en de beste manier daarvoor is je lezers partij laten kiezen. Een voetbalwedstrijd waarbij je niets om de uitkomst geeft, is niet interessant.

Als je dan toch een expert uitnodigt, kan je er als aandachtbeluste redacteur het beste iemand naast zetten die de prikkelende stelling inbrengt. Een tv-programma als Buitenhof zet dan een VVD-politica met weinig inhoudelijke kennis over de structuren van racisme tegenover een hoogleraar als Gloria Wekker. Ook de aanstelling van provocateur Jort Kelder als presentator past in dat beeld.

Zo presenteren media steeds meer een cultuur van gepolariseerde, tegenovergestelde meningen, een mediacultuur die draait om het denken tégen in plaats van mét anderen. Dat is op zichzelf natuurlijk niet een reden voor verrechtsing: deze cultuur werkt alle kanten op en dwingt iedereen om extremere standpunten in te nemen. Ook zijn extremere standpunten niet noodzakelijk slecht – al is het wel een probleem als dat het enige is dat je in het publieke debat ziet.

Een midden dat tussen twee extremen bestaat, kan echter snel verschuiven als een van die twee stemmen radicaliseert. Dat gebeurde de afgelopen decennia, met een verrechtsing van het gehele Nederlandse discours als logisch gevolg van een radicaliserende rechterflank. Mediamakers worden daar automatisch in meegetrokken als ze proberen een neutraal midden te vinden. Zo presenteerde NPO-bestuurder Martijn van Dam in NRC een plan om de “bubbel” waar mensen in zitten “op te blazen” door ze andere perspectieven te geven. Maar het voorbeeld waarmee hij kwam, zette Buitenhof tegenover WNL. Een programma met diverse perspectieven dat – op soms gebrekkige wijze – diepgang zoekt en regelmatig rechtse gasten en rechtse presentatoren heeft, tegenover een hardrechts programma waar linkse geluiden amper te vinden zijn.

Mediamakers hoeven niet rechts te zijn om hier aan mee te werken, zelfs het bestrijden van deze verrechtsing kan er juist aan bijdragen. Aan de meest extreme figuren wordt inmiddels een platform geboden, met als argument dat ze op die manier ‘ontmaskerd’ kunnen worden. Terwijl de mediamakers niet de expertise hebben om die verrechtsing effectief te kunnen duiden of bestrijden. Dat zagen we in de opkomst van Pim Fortuyn en de afgang van gevestigde politici als Ad Melkert tegenover hem. En in een pers die gebiologeerd lijkt door Thierry Baudets vrij openlijke racisme. Racistische uitspraken simpelweg laten zien heeft slechts tot meer aandacht geleid en daarmee tot meer succes voor deze politici. Een effectief weerwoord bleef en blijft uit. Sterker nog: het racisme wordt eerder genormaliseerd en het discours wordt langzaam naar rechts getrokken.

Sommigen zijn dit zat. Leidse historicus Karwan Fatah-Black sloeg een aanbieding om deel te nemen aan een discussie over Serena Williams af, omdat hij te veel weet van racisme en tv-debatten “om een verhaal over decennia aan strijd van Williams (en haar zus) van tafel te laten vegen door een ‘enerzijds-anderzijds’ discussie.” Een paar dagen later weigerde mediamaker Clarice Gargard een uitnodiging van De Nieuwe Maan om over ‘politieke correctheid’ te babbelen omdat “harde zwart-wittegenstellingen vanuit de onderbuik de gecompliceerde realiteit geweld aan doen.” Dat zijn dus de reacties van experts die niet mee willen werken aan een debatspelletje dat een dagelijkse realiteit reduceert tot vermaak. En daarmee blijft het publiek verstoken van een belangrijke vorm van informatie: analyse, duiding en diepgang.