Dat bedrijven en burgers belasting proberen te ontduiken, blijkt uit de Panama Papers. Maar wat maakt dat mensen en ondernemers wél belasting betalen? Wetenschappers Gobena en Van Dijke van de Erasmus Universiteit in Rotterdam deden onder Ethiopische bedrijfseigenaren onderzoek naar het belastingklimaat in Ethiopië. De manier waarop overheden hun macht gebruiken blijkt van belang voor het betalen van belasting, maar ook het vertrouwen van burgers in de overheid speelt een rol. We interviewden Gobena over hun bevindingen.
Ethiopiërs betalen het minst belasting
Ontwikkelingslanden in Afrika worden over het algemeen gekenmerkt door een zwakke belastingadministratie, wijdverbreide belastingontwijking, corruptie en dwang. In Subsahara-Afrika is dit een nog groter probleem. Slechts 10% van het Bruto Nationaal Product (BNP) van Ethiopië wordt besteed aan belastingen, het laagste percentage van de hele Subsahara-Afrika regio. In 2010 was de ondergrondse economie van Ethiopië 36% van het totale BNP.
U kijkt wat macht en vertrouwen voor invloed hebben op het betalen van belasting. Waarom koos u daarvoor?
“Als inwoner van Ethiopië merkte ik dat er problemen waren in het belastingklimaat van het land. Er wordt door bedrijven en burgers weinig belasting betaald. Voor mijn promotieonderzoek ben ik naar Nederland gekomen om een artikel te schrijven over waarom Ethiopische werkgevers (van kleine winkels tot gigantische ketens) belasting zouden betalen. Omdat ik de Ethiopische nationaliteit heb, kon ik hier gemakkelijk data over verzamelen. We hebben vooral gekeken naar de macht van de overheid en het vertrouwen van de consument. Het bleek dat transparantie van de overheid hierbij een belangrijke rol speelt.”
Op wat voor manier speelt macht een rol bij het betalen van belasting?
“Er wordt in het onderzoek een onderscheid gemaakt in twee typen macht: legitieme macht en dwingende macht. Legitieme macht is een relatie waarbij de minder machtige zich op een bepaalde manier hoort te gedragen in relatie tot de machthebbende, vanwege het gezag van de machthebbende. Wanneer de machtsrelatie tussen overheid en burgers als legitiem gezien wordt, zullen burgers denken dat ze de machthebbers horen te volgen omdat ze voelen dat ze eerlijk worden behandeld. Bij dwingende macht handelen burgers en bedrijfseigenaren echter niet vrijwillig, maar uit angst om gestraft te worden als ze de regels niet naleven. Je beïnvloedt iemand door te dreigen met straf.”
Over het onderzoek
Wie? 231 bedrijfseigenaren en/of hun accountants
Waar? Addis Abeba, hoofdstad van Ethiopië
Hoe? Vragenlijsten met antwoorden op een schaal van 'totaal oneens' naar 'helemaal mee eens'
“Het blijkt dat wanneer dwingende macht hoog is en legitieme macht laag, de eerlijkheid van overheidsbeslissingen kan leiden tot het betalen van belasting. Uit de antwoorden op de vragenlijsten onder Ethiopische bedrijven bleek dat de dwingende macht in Ethiopië als hoog wordt ervaren. Bij veel dwingende macht – dus angst om gestraft te worden – gaat eerlijkheid/transparantie van de overheid een rol spelen voor belastingbetalers. Juist omdat de macht dwingend is, vinden zij eerlijke informatie over besluitvorming belangrijk. Daarnaast zien Ethiopische bedrijfseigenaren de legitieme macht in hun land ook nog eens als laag. Dit leidt ertoe dat belasting betalen voor Ethiopische bedrijfseigenaren niet zo vanzelfsprekend is. Meer transparantie van de overheid om te zien of de procedures rechtvaardig zijn zal dan helpen om te besluiten belasting te betalen.”
En welke rol speelt vertrouwen bij het betalen van belasting?
“Wanneer de overheid netjes handelt, zijn burgers ervan overtuigd dat de overheid betrokken is bij hun welzijn. Het vertrouwen in de autoriteiten is dan groot en dat betekent dat burgers sneller hun belasting zullen willen betalen. Wat wel belangrijk is, is dat het hier gaat om een vertrouwen op basis van kennis. Omdat in Ethiopië de legitieme macht laag is en de dwingende macht hoog, zullen belastingbetalers extra letten op de informatie over hoe de overheid haar macht uitoefent. Als de macht als legitiem wordt ervaren, is die macht zelf genoeg om te besluiten om belasting te betalen. Het vertrouwen in de overheid is dan vanzelfsprekend. Maar in een ontwikkelingsland zoals Ethiopië is de relatie tussen overheid en burgers er een van ‘smerissen en dieven’.”
In Ethiopië is er geen wederzijds vertrouwen tussen overheid en burgers
Wat bedoelt u daarmee?
“Er is geen wederzijds vertrouwen. Belastingbetalers beschuldigen de autoriteiten ervan te discrimineren; mensen worden niet gelijk behandeld. De belastingdienst staat bekend om haar corruptie. Sinds ik in Nederland ben is het al twee keer gebeurd dat ambtenaren van de belastingdienst in de gevangenis zitten vanwege (vermeende) corruptie. De belastingdienst op haar beurt, ziet belastingbetalers als valsspelers die geen cent willen bijdragen. Belastingbetalers verstoppen hun inkomstengegevens en hun bedrijfscijfers omdat ze geloven dat de autoriteiten niet eerlijk zijn tegenover alle belastingbetalers. Vandaar de tem ‘smerissen en dieven’.”
Zegt het onderzoek ook iets over andere landen?
“Zelfs in ontwikkelde landen blijven mensen belasting betalen zien als last in plaats van een bijdrage voor het maatschappelijk welzijn. Het drijft de kosten op en het verkleint het individueel inkomen en de winsten die bedrijven maken. Het enige verschil tussen de Panama Papers en de situatie in Ethiopië is de mate van ontwijking en ontduiking. Om in ontwikkelde landen belasting te ontduiken zijn er geavanceerde technieken nodig, zoals het gebruiken van offshore bankrekeningen. Dat was ook het geval bij de Panama Papers.”
Heeft u nog advies voor beleidsmakers in Ethiopië?
“Het is belangrijk dat juist degenen die beïnvloed worden door de besluiten en regels van de overheid een stem krijgen. Met andere woorden, de overheid moet luisteren naar de zorgen en belangen van belastingbetalers. Op die manier zullen de Ethiopiërs voelen dat ze gehoord worden en een onderdeel van het systeem zijn. En hierdoor zullen ze gemotiveerd raken om een steentje bij te dragen. Daarnaast is het belangrijk dat belastingaanvragen consistent worden verwerkt en dat alle individuele burgers gelijk worden behandeld. Zo zullen de mensen de besluiten van de overheid als rechtvaardig zien en hierdoor wordt belasting betalen ook meer in de hand gewerkt. Tot slot is ervaring van ontwikkelde landen zoals Nederland in de vorm van hulp met het versterken van belastingdiensten ook waardevol."
Het onderzoek van Gobena en Van Dijke (2016) is gepubliceerd in het 'Journal of Economic Psychology' in de vorm van een artikel: 'Power, justice, and trust: A moderated mediation analysis of tax compliance among Ethiopian business owners'.