Jacht op het witte goud

Het is er droog, er valt maar 150 millimeter regen per jaar, en de zon brandt er flink. Het plaatsje ligt aan de rand van Salar de Olaroz, één van de twee zoutvlaktes in de provincie Jujuy, waar sinds 2015 lithium wordt gewonnen. “Onze ouders en voor- ouders hebben altijd goed voor de grond gezorgd en nu komen de bedrijven dat evenwicht verstoren”, zegt mede-inwoner Hipólito (54).

Lithium, ook wel het witte goud van de 21e eeuw genoemd, is een essentieel onderdeel van oplaadbare batterijen en vanwege de stijgende vraag naar elektrische auto’s is er een heuse rush op de grondstof: in 2016 kostte een ton nog iets minder dan 6000 dollar, een jaar later was de prijs meer dan verdubbeld.

De meeste bewoners leven van de lamateelt, landbouw, handwerk, (tijdelijk) loonwerk en zoutwinning en -handel, en zijn dus sterk afhankelijk van het intact blijven van hun semi-woestijnachtige en kwetsbare ecosysteem. Het weinige water dat er is, is cruciaal voor de dieren en het levensonderhoud van de gemeenschappen. Jill, de vrouw van Hipolito: “We zorgen voor onze lama’s, de wol gebruiken we om kleren van te maken en te verkopen, hun vlees eten we op en ruilen we voor andere goederen. Dat heeft voor ons veel meer waarde dan geld.”

De bedrijven pompen miljoenen liters mineraalrijk zout water op vanonder de zoutvlakte en laten dat in bassins uitdrogen door de zon. Het residu dat overblijft, bevat mineralen zoals lithium, sodium en magnesium, die van elkaar gescheiden worden met chemicaliën.

Om een idee te geven hoeveel water er aan de bodem onttrokken wordt en moet verdampen voor één ton lithium: zo’n 700.000 liter (en dat zijn nog conservatieve schattingen). Vertaald naar hoeveel auto’s daarvan op elektriciteit kunnen rijden: uitgaande van zo’n 15 kilo lithium per auto zijn dat er ongeveer 100. Vele duizenden tonnen alleen al voor Nederland, wetende dat er eind 2017 al 21.115 elektrische personenauto’s rondreden.

Het blijkt tot nu toe moeilijk de directe invloed van de mijnbouw op het ecosysteem vast te stellen. Bewoners rondom de zoutvlaktes vertellen dat het afgelopen jaar bijzonder droog is geweest en dat er al dieren zijn gestorven.

Het is niet helemaal duidelijk of dat aan de lithiumwinning te wijten is, maar tekenend is wel dat het nabijgelegen Pozuelos Meer is opgedroogd. Antropoloog Nestor Ruiz: “Volgens de universiteit is het uitdrogen van het meer een gevolg van een natuurlijk proces, maar ik geloof dat de mijnbouw zeker bijdraagt. Het probleem is dat nu het meer uitdroogt, ook de schelpdieren sterven en dan de flamingo’s volgen.”

Anno 2018 zijn het echter vooral de mijnbedrijven uit China, Australië en Canada die de winst opstrijken. En al heeft de Argentijnse overheid via het staatsbedrijf een aandeel van 8,5 procent in de winst, slechts weinig daarvan vloeit terug naar de gemeenschappen. Zo kreeg het departement van Susques, waar het Australische Orocobre en het Japanse Toyota Tsusho jaarlijks 17.500 ton lithium ophalen tegen een winstmarge van ongeveer 9000 dollar per ton, in 2017 maar 8600 dollar via hun wettelijke royaltyvergoeding van 3 procent.

Zo financieren ze het internet op de basisschool en is uit het fonds een ambulance voor het ziekenhuis gekocht. Verder lijkt het dorp niet veel ten goede veranderd, zeggen de meeste inwoners. Anderen hebben het idee omgekocht te worden met de fondsen die het bedrijf beschikbaar stelt voor de catering en muziek bij traditionele vieringen en feestjes.

Clemente Flores, van actiegroep La Mesa, vindt dat de dorpen voor publieke diensten niet afhankelijk moeten zijn van bedrijven: “We willen niet dat de bedrijven investeren in onze scholen en ziekenhuizen. Onderwijs en gezondheidszorg zijn voorzieningen waar de overheid voor moet zorgen.”

Ook van de beloofde hausse in werkgelegenheid komt volgens de Argentijnse socioloog Maristella Svampa niet zo veel terecht. ‘Grote mijnoperaties zijn kapitaalintensief, niet arbeidsintensief. Voor elk miljoen dat geïnvesteerd wordt, komen er niet meer dan twee banen bij’, schrijft zij in het onderzoeksrapport Beyond Development: Alternative Visions from Latin America, dat zij opstelde voor het Transnational Institute, een internationale organisatie die zich inzet voor een eerlijke en duurzame wereld.

Bewoners van de dorpen rondom de twee zoutvlaktes vertellen een ander verhaal. Hernán was in 2010 comunero, gemeenschapsleider. De bedrijven kwamen naar hem toe om hun plannen uit te leggen. Hij vertelt: “Ze kwamen hier met een rapport van meer dan 800 pagina’s vol technische informatie. Ze zeiden dat ze veel werkgelegenheid zouden brengen en boden me een pick-uptruck aan als ik hun plannen zou goedkeuren. Ik heb geweigerd. Hoe kan ik nou weten of het waar is wat ze zeggen? Ik vertrouwde het niet. Twee jaar later was iemand anders comunero en hij tekende wel. Nu heeft hij een baan bij dat bedrijf.”

Alvaro, een 41-jarige activist en één van de initiatiefnemers: “We zagen hoe ze de zoutvlakte aan het vernietigen waren. Eerst wisten wij helemaal niet wat lithium was, dus verzamelden we informatie. Toen kwamen we erachter dat ze helemaal niet zonder onze toestemming op de zoutvlakte mogen werken.”

Met de hulp van organisaties en advocaten zijn ze in december 2015 naar het Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens in Costa Rica gestapt, waar de zaak nog in behandeling is. Om het heft in eigen hand te nemen, hebben de 33 gemeenschappen in twee jaar tijd gezamenlijk een protocol opgesteld waarin ze uitgebreid beschrijven op welke manier zij geïnformeerd en betrokken willen worden bij ontwikkelingen die op hun grondgebied plaatsvinden. Het protocol Kachi Yupi (sporen van zout) is gebaseerd op internationale wetgeving en lokale kennis, en is opgesteld in hun eigen taal en eigen woorden.

Eigenlijk draait de bevolking hiermee het proces om: niet de mijnbouwbedrijven bepalen de inhoud en vorm van de onderhandelingen, maar de gemeenschappen zelf bepalen de voorwaarden. Tot de rechter uitspraak doet mag er geen exploratie of exploitatie plaatsvinden op de zoutvlakte. In de tussentijd worden er wel vergunningen afgegeven en staan bedrijven in de rij om het witte goud uit de grond te halen. In Susques is het protocol te laat gekomen en zien Hernán en zijn familie de lithiumproductie komend jaar verdubbelen. “Het enige wat wij nu nog kunnen doen, is aandacht vragen voor onze situatie.”