Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Vrijdagmiddag, maart 2019. De leden van de Afrikaanse lhbti+-vluchtelingengroep Open Closet komen langzaam de zaal van een oud gebouw in Amsterdam-Oost binnenlopen. Op het programma: een groepsgesprek over IND-gehoren. In de zaal met linoleum vloerbedekking staan zo’n 35 kleurige stoelen in u-vorm opgesteld. Terwijl het groepsgesprek van start gaat, komen er enkele laatkomers binnen. Totdat uiteindelijk niet alleen alle stoelen, maar ook de zitzakken en tafels bezet zijn.
Aly* – een jonge man van twintig met een zwarte, dichtgeknoopte polo – zit in het midden van de u-vorm. De IND hoorde hem begin maart en nu vertelt hij zijn groepsgenoten over zijn ervaring. “Ze vroegen mij naar de achternaam van mijn buddy [zijn Nederlandse ‘maatje’, aan wie hij gekoppeld is, red.]. Maar hoe moet ik dat weten? Congolezen vragen niet zomaar iemands achternaam. Dat is niet belangrijk en bovendien onbeleefd. Ik weet niet eens de leeftijd van mijn moeder.”
Persoonlijk verhaal
“
Als lhbti+’er hou je privézaken liever voor jezelf. De IND wil juist de details weten
De aanname dat iedereen een gedetailleerd persoonlijk verhaal kan vertellen, vol reflectie op zelfacceptatie en bewustwording, vormt nog steeds een probleem, zegt Teddy – lichtblauwe blouse en dito
flatcap. Daarom richtte hij Open Closet op. Teddy – die aan het begin van het gesprek heen en weer loopt om leden te verwelkomen – vluchtte naar Nederland omdat hij als trans man in Zuid-Afrika voor zijn leven vreesde.
Tijdens de gesprekken moedigt hij de leden aan zich open op te stellen. Het doel van deze tweewekelijkse bijeenkomsten is namelijk om het praten over ervaringen en emoties makkelijker maken. Allemaal ter voorbereiding op het IND-gehoor. “Het grootste probleem is dat Afrikanen normaal gesproken niet praten over hun seks- en privéleven. Zelfs niet met vrienden. Zeker als lhbti+’er hou je privézaken voor jezelf. En de IND wil juist de details weten.”
Toch weer stereotiepe vragen
Het is opvallend dat de gehoren nog altijd op een westers model van homoseksuele
identiteit gebaseerd zijn. Een jaar geleden paste staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Mark Harbers namelijk de IND-werkinstructie aan. Dit naar aanleiding van de conclusie uit het COC-onderzoek
Trots of Schaamte?, dat vragen – in het bijzonder over het proces van bewustwording en zelfacceptatie – die medewerkers aan lhbti+-vluchtelingen stellen ter toetsing van hun geaardheid, op stereotiepe ideeën berusten. Het is daarom opvallend dat de gehoren nog altijd op een westers model van homoseksuele identiteit gebaseerd zijn.
“Als je onder het oude beleid bijvoorbeeld niet kon vertellen dat het je ontzettend veel moeite kostte om te accepteren dat je lesbisch of homo bent, kon je asiel wel op je buik schrijven. Terwijl asielzoekers zo’n proces vaak helemaal niet hebben doorgemaakt, en zelfs niet begrijpen wat ermee bedoeld wordt”, zegt COC-woordvoerder Phillip Tijsma. Bovendien wordt er vaak verwacht dat men tot op de dag nauwkeurig kan aangeven wanneer een bewustwordingsmoment plaatsvond. Maar veel lhbti+’ers herinneren zich zo’n moment helemaal niet.
Niet authentiek genoeg
Dat er in de praktijk weinig veranderd is, blijkt uit Marks* verhaal. De IND neemt hem kwalijk dat hij tijdens zijn tweede procedure met nieuwe feiten kwam. ‘Tegenstrijdigheden’, volgens de IND. Maar Mark heeft een heldere verklaring waarom hij met een nieuw verhaal komt. Tijdens de eerste procedure vroeg de IND hem naar welke gayclubs hij in Nederland ging. Mark – net uit Sierra Leone gevlucht – wist zich geen raad met die vraag en klapte dicht. “Ik had geen idee van het bestaan van die clubs. Was in die tijd zelfs te angstig om boodschappen te doen”, vertelt hij vermoeid.
Heel anders gaat het tijdens zijn latere gehoor eind juli 2018. Mark voelt zich nu veel meer op zijn gemak en laat zich open uit over zijn leven in Sierra Leone en de problemen waar hij als homo tegenaan liep. Hij vertelt tijdens dit gehoor over zijn oom in Sierra Leone die zijn geaardheid de schuld gaf van het overlijden van Marks vader. Mark voelde zich schuldig en werd depressief.
“
Vanwege het ‘gebrek aan authenticiteit’ bestempelt de IND zijn geaardheid als ongeloofwaardig
Maar dat hij nu met dit verhaal komt maakt hem in de ogen van de IND ongeloofwaardig. Bovendien krijgt Mark ondanks de vernieuwde werkinstructie van de IND tijdens dit gehoor toch weer vragen over bewustwording en zelfacceptatie. Op de vraag wat ervoor gezorgd heeft dat hij ging nadenken over zijn gevoelens voor mannen, antwoordt Mark dat het ‘geen goed gevoel was’, dat ‘hij zich onderdrukt voelde en zich schaamde en dacht dat het niet normaal was’. ‘Te algemene verklaringen’, vindt de IND.
Vanwege het ‘gebrek aan authenticiteit’ en de tegenstrijdigheden bestempelt de IND Marks gestelde geaardheid als ongeloofwaardig. Zijn asielverzoek wordt afgewezen. In beroep, in oktober 2018, stelt de rechtbank van Haarlem de IND in het gelijk. ‘Marks verhaal is niet authentiek genoeg’, beaamt de rechter. Een ramp voor Mark. Teruggaan naar zijn homovijandige omgeving in Sierra Leone ziet hij niet als een mogelijkheid. Naast discriminatie en geweld waar lhbti+’ers in het dagelijks leven geregeld mee te maken krijgen, riskeren mannen die seks hebben met mannen een levenslange gevangenisstraf.
Wat is er volgens de IND dan eigenlijk veranderd sinds de nieuwe werkinstructie? Woordvoerder Lennart Wegewijs laat per e-mail weten dat er in de werkinstructie meer tekst is opgenomen over het stellen van open vragen en het stellen van vragen over persoonlijke ervaringen en betekenisgeving. ‘Welke vragen er worden gesteld hangt af van de vreemdeling en diens individuele asielrelaas.’
Same sex-gedrag
Interculturele communicatie-expert Marjolijn Wannet onderzoekt het communicatieproces tussen lhbti+-asielaanvragers en IND-medewerkers en heeft daardoor goed zicht op wat er speelt. Zij stelt dat medewerkers lijken te zoeken naar een gevoelsproces van innerlijke worsteling vanwege de gevoelens voor iemand van hetzelfde geslacht. Maar een asielaanvrager die zo’n vraag voor het eerst hoort weet vaak nog niet hoe hij het moet interpreten.
“
In hun ogen beantwoordden de vrouwen de vraag hoe zij het seksuele contact ervoeren
Wannet zag in gehoorverslagen van Ugandese lhbti+-asielaanvragers bijvoorbeeld dat zij de vraag hoe het was om erachter te komen lesbisch te zijn, beantwoordden met ‘leuk’ of ‘veel beter dan met een man’. Na onderzoek kwam de antropoloog erachter dat in deze culturele context het woord ‘lesbisch’ werd verstaan als same seks-gedrag, de seksuele activiteit dus. In hun ogen beantwoordden de vrouwen dus de vraag hoe zij het seksuele contact ervoeren. Waarop de medewerker concludeerde dat de asielaanvrager niets kon verklaren over het proces van zelfacceptatie. “Maar die conclusie kan op basis van dat gesprek niet gemaakt worden”, zegt Wannet.
Spirituele reiniging
Een ander voorbeeld. Een IND-medewerker vroeg een Nigeriaanse asielaanvrager naar zijn proces van zelfacceptatie, waarop die antwoordde: “Ik heb gebeden tot god. Ik onderging een spirituele reiniging maar er veranderde niets dus heb ik het geaccepteerd. Dat duurde twee dagen.”
Hier zag de IND de informatie over het ritueel niet als relevant in het kader van zelfacceptatie. Misschien omdat de duur van dit acceptatieproces niet in de lijn der verwachting lag. De IND besliste dat hij geen proces van zelfacceptatie doormaakte. “Als blootgelegd zou zijn wat dit ritueel voor deze man betekende, dan zou de beslissing op basis van heel andere informatie genomen zijn”, aldus Wannet. Daarom is het belangrijk om vragen te stellen die het verhaal van de asielaanvrager uitdiepen. Maar als een medewerker op zoek gaat naar een bepaald proces, blijft belangrijke informatie onbesproken, zoals in het geval van deze Nigeriaanse asielaanvrager.
“
Mensen uit herkomstlanden zullen andere vragen stellen en anders naar antwoorden kijken
“Bespreek casussen met mensen uit herkomstlanden en experts”, adviseert Wannet daarom. Mensen uit herkomstlanden zullen andere vragen stellen en anders naar antwoorden kijken. Daar komt waardevolle informatie uit, waarmee tunnelvisie wordt voorkomen. Landenkennis alleen is niet genoeg. “Want – hoewel het heel nuttig is om bijvoorbeeld te weten dat er in Uganda een verzamelterm bestaat voor alle non-heteroconforme gedragingen – het gaat vooral om de toepassing. Hoe vertaal je de informatie in de vraagstelling en hoe interpreteer je een antwoord?”
Hoofdpijn
Het groepsgesprek in Amsterdam-Oost eindigt na drie uur met een vurig slotbetoog van Teddy, waarin hij de gedachten van de groepsleden en de rampzaligheid van een asielafwijzing verwoordt. “Ik liet foto’s zien van vermoorde en verbrande lhbti+-vrienden in Zuid-Afrika. Maar nog steeds beweert de IND dat ik wel terug kan. Hun wantrouwen is vernederend. Denken ze dat ik hier voor mijn plezier ben? Alleen, in dit koude land? Zonder status kun je hier niets. Er zitten hier mensen die hun lichaam hebben moeten verkopen in ruil voor een slaapplek.”
Aannames achterwegen laten en verdieping in het Afrikaanse perspectief op lhbti+-gerichtheid zullen de gehoren enorm verbeteren, concluderen de Open Closet-leden en oprichter Teddy in het bijzonder. ‘Amen’ en applaus vanuit de groep voor Teddy, die Mark, Aly en de andere groepsleden nu richting broodjes en bier dirigeert. Heeft hij allemaal geregeld. Mark slaat over. Hij taait af met de vraag of iemand misschien een aspirientje heeft. Het gesprek heeft hem hoofdpijn bezorgd.
*De achternamen zijn bij de redactie bekend.
