Humanitaire hulporganisaties bereiken met hun campagnes vaak een groot publiek. Maar wat doen deze beelden eigenlijk met de kijkers? Kun je als organisatie beter inspelen op de emoties van je kijkers, of juist op hun verbondenheid met het slachtoffer? Johannes von Engelhardt (Erasmus Universiteit Rotterdam) onderzocht hoe kijkers reageren op verschillende verhalen over slachtoffers van humanitaire rampen.
Live Aid
Dertig jaar geleden werd Live Aid als één van de eerste globale humanitaire campagnes een ongekend internationaal mediaspektakel: rond de 1.9 miljard televisietoeschouwers zagen optredens van artiesten zoals Bob Dylan, David Bowie en Queen, begeleid door beelden uit Ethiopië van uitgemergelde vrouwen en kinderen met hongerbuikjes en vliegen op hun ogen. De financiële opbrengst kwam ver boven de verwachtingen uit. Maar ook de invloed op de Westerse beeldvorming over Afrika was enorm: Afrika werd neergezet als een continent van leed en slachtofferschap.
Afrika werd neergezet als een continent van leed en slachtofferschap
Ondertussen is er veel veranderd in de manier waarop Westerse media en humanitaire organisaties menselijk leed in ontwikkelingslanden verbeelden. Veel humanitaire organisaties deinzen tegenwoordig terug voor campagnes die zich alleen richten op hulpeloosheid en slachtofferschap. Juist de veerkracht en de zelfstandigheid van mensen in ontwikkelingslanden worden nu in beeld gebracht. Westerse hulporganisaties zien zichzelf tegenwoordig graag als 'Ambassadeurs van het Zelfdoen', zoals de slogan van Oxfam Novib luidt.
Hulpeloos overgeleverd versus actief handelend
Een nog niet gepubliceerd onderzoek van het Erasmus Research Centre for Media, Communication and Culture (Erasmus Universiteit Rotterdam) nam onlangs deze beeldvorming onder de loep. Wordt het publiek beïnvloed door de manier waarop slachtoffers worden afgebeeld? Raakt het leed van een ander ons meer als we zien dat die ander een zelfstandig handelend en met het leven worstelend mens is? Kortom, voelen we ons meer verbonden met hulpeloze slachtoffers of mensen die zelf actie ondernemen?
Het begrip agency slaat op de mate waarin slachtoffers van humanitaire rampen afgebeeld worden als actief handelende mensen die zelf actie ondernemen om te overleven, in tegenstelling tot passieve, hulpeloze en volledig afhankelijke slachtoffers.
Hoorn van Afrika
Voor het onderzoek werd een nieuwsitem over een Keniaans vluchtelingenkamp tijdens de voedselcrisis in de Hoorn van Afrika in 2011 bewerkt met vier verschillende voice-overteksten. Kijkers kregen dezelfde beelden te zien, maar hoorden één van de vier teksten.
Om het effect van agency (zie kader) te onderzoeken werden de vluchtelingen neergezet als handelende en elkaar helpende mensen óf als passieve en afwachtende slachtoffers. Ook werd gevarieerd met een niet-relevante link naar Nederland. In de ene versie woonde een oom van één van de vluchtelingen in Kameroen, in een andere versie woonde de oom in Nederland. De andere verhaalelementen, zoals de schrijnende humanitaire situatie in het kamp en de begrafenis van een door uitdroging overleden peuter, waren in alle filmpjes hetzelfde. Aan het onderzoek deden 822 mensen mee uit alle leeftijdsgroepen en sociale lagen, afkomstig uit een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking (het door CentERdata gerunde LISS panel).
Screenshots van het nieuwsitem dat in het onderzoek werd gebruikt
Minder medelijden voor actieve vluchtelingen
Klopt het dat we meer meevoelen met actieve vluchtelingen? Het tegendeel blijkt waar. Kijkers die de versie voorgeschoteld kregen waarin de veerkracht van de vluchtelingen werd getoond, hadden juist minder medelijden. De kijkers reageerden sterker en werden meer geraakt door het lot van vluchtelingen als deze passief en hulpeloos werden neergezet. Ook gaven personen die een filmpje met actieve vluchtelingen hadden gezien minder vaak aan onprettige emoties te ervaren, zoals verdriet of zich van slag voelen.
Vooral simplistische slachtofferverhalen lokken heftige emotionele reacties uit
Het laten zien van agency leidde er bovendien toe dat mensen minder sterk het idee hadden dat ze zelf iets zouden kunnen doen om vluchtelingen in ontwikkelingslanden te helpen. Een andere opvallende uitkomst was dat onder de kijkers die een filmpje met actievere vluchtelingen hadden bekeken waarin geen verband met Nederland werd gelegd (de oom die in Kameroen woonde), de bereidheid om geld te geven lager was.
Kortom, terwijl veel humanitaire organisaties juist streven om de wilskracht en het doorzettingsvermogen van mensen in ontwikkelingslanden te laten zien, blijken het toch vooral simplistische slachtofferverhalen te zijn die heftige emotionele reacties uitlokken en de bereidheid om te doneren kunnen verhogen.
Wat betekent dit?
Welke implicaties hebben deze bevindingen voor de beelden van humanitaire rampen in ontwikkelingslanden? Moeten nieuwsmedia en humanitaire organisaties terug naar gesimplificeerde afbeeldingen van hulpeloze en passieve slachtoffers? Het antwoord hierop luidt: nee.
Verhalen over zelfstandig handelende slachtoffers kunnen helpen om betrokkenheid te bevorderen
Op de korte termijn voelen mensen weliswaar meer medelijden met volledig hulpeloos geportretteerde slachtoffers. Maar op de lange termijn kunnen complexere verhalen over doorzettingsvermogen en veerkracht wel een belangrijke positieve rol spelen in de maatschappelijke beeldvorming rondom mensen in ontwikkelingslanden. Zelfs als het doel van het afbeelden van een humanitaire ramp voornamelijk in fondswerving ligt, zijn emotionele kortetermijnreacties lang niet altijd doorslaggevend.
Bij de beslissing om donateur te worden, komen voor de meeste mensen ook rationele afwegingen kijken. Verhalen over zelfstandig handelende slachtoffers kunnen helpen om betrokkenheid te bevorderen en apathie en cynisme tegen te werken. Ook als dit soort verbeeldingen ons in eerste instantie minder heftig raken.
