“Stop! De Turkse grenswachten riepen dat we moesten stoppen, maar hij rende als enige door. En toen schoten ze.” De Syrische Mouna vertelt over een van haar mislukte pogingen om de grens met Turkije over te steken en hoe ze zag dat een man voor haar ogen werd neergeschoten. “Hij was dood. Wij werden opgesloten in een detentiecentrum en ’s avonds laat met een bus teruggestuurd naar Syrië.”
Turkije spreekt nog steeds van een ‘open deur’-beleid voor Syriërs die de al vijf jaar durende oorlog in hun land willen ontvluchten. Maar uit verschillende ooggetuigenverslagen aan de Turks-Syrische grens blijkt hier in de praktijk geen sprake van te zijn. Tot maart 2015 konden Syrische vluchtelingen, met of zonder papieren, nog gemakkelijk Turkije binnenkomen, maar het land wil ze niet meer. Turkije versterkt de grens met Syrië, naar eigen zeggen tegen terroristen. Een muur sluit een derde van de grens tussen beide landen af.
Turkse grenswachten schieten Syrische vluchtelingen dood
Ook Mouna stuitte op de muur, die ze twee keer probeerde over te klauteren. “De muur is 3,5 meter hoog. Aan de Syrische kant van de muur is een trappetje. Dat was makkelijk, maar toen ik die 3,5 meter naar beneden was gesprongen, werd ik meteen gepakt door de Turkse grenswachten.” Mouna is een van de gelukkigen die het uiteindelijk is gelukt om de grens over te steken. Haar vijfde poging eind april was succesvol. Tien dagen later vertelt ze in een café in de Turkse stad Gaziantep, aan de grens met Syrië, over de omstandigheden daar. Twee van de drie keer dat Mouna werd opgesloten aan de Turkse kant van de grens, was ze ooggetuige van mishandeling. “In detentie werden de mannen geslagen door grenswachten, met de vuist en met de kolf van het geweer.”
Denk er niet aan om ooit nog terug te komen naar Turkije!
Andere Syriërs die recent de oversteek volbrachten, vertellen in Gaziantep uit eigen ervaring vergelijkbare verhalen. Vluchtelingen werden teruggestuurd naar Syrië. Verschillende ooggetuigen meldden dat Turkse grenswachten vluchtelingen doodschieten. Eerder al maakte het Syrisch Observatorium voor Mensenrechten er melding van, later ook Human Rights Watch. Mouna zegt dat de Turkse autoriteiten iedere dag om elf uur ’s avonds de opgepakte vluchtelingen terugstuurden naar Syrië. “Ook toen werden de mannen geslagen. De Turkse grenswachten riepen: ‘Denk er niet aan om ooit nog terug te komen naar Turkije!’”
De poort naar Europa
Ruim duizend kilometer van de Turks- Syrische grens, aan de Turkse westkust, ligt de toeristische badplaats Çeşme. Grote delen van de dag brengen de Turkse hoteleigenaar Mustafa en zijn collega’s door met een kop thee op het terras van Pacific Café, aan het uiteinde van de boulevard. De mannen zitten met zicht op de haven aan hun linkerzijde, aan hun rechterzijde met uitzicht op het Griekse eiland Chios. Acht kilometer over de Egeïsche Zee en je bent in Griekenland. Dit is de deur naar Europa. Mustafa: “Tot een maand geleden gingen er hiervandaan alleen al honderden mensen per dag naar Chios. Met Zodiac-boten. Uit Syrië, Afghanistan, Irak. Ze sliepen hier in de bergen. Er was geen houden aan, totdat Turkije in maart de vluchtelingendeal sloot met Europa.”
Deal or no deal
Door het eigen onvermogen om te komen tot een oplossing voor de vluchtelingencrisis, is de EU afhankelijk geworden van Turkije om de vluchtelingenstroom naar Europa in te dammen.
Verschillende Europese landen sluiten op eigen houtje hun grenzen voor vluchtelingen. Solidariteit met aankomstlanden Griekenland en Italië is ver te zoeken. Het resultaat is de vluchtelingendeal met Turkije, dat de vluchtelingen in eigen land tegenhoudt, en vluchtelingen terugneemt die in Griekenland arriveerden. In ruil daarvoor krijgt Turkije 6 miljard euro van de EU, en Turken zouden op korte termijn geen visum meer nodig hebben om naar EU-landen te reizen. De deal staat onder druk omdat Turkije weigert de eigen wetgeving aan te passen. Ook heeft een Griekse rechter bepaald dat Turkije geen veilig land is om naar uitgewezen te worden.
Even later wijst Mustafa naar een schip van de Turkse kustwacht, dat in de verte patrouilleert. Samen met de Griekse kustwacht en de NAVO sluiten zij deze waterroute naar Europa zo goed mogelijk af. Nu is het rustig in het toeristische Çeşme. De vluchtelingenstroom is niet opgedroogd, maar de vluchtelingen zijn, op een enkele bedelende vrouw met een kind op haar arm na, uit het straatbeeld verdwenen. De aantallen vluchtelingen die aankomen op de Griekse eilanden zijn gedaald van vijf- tot achtduizend per dag in de zomermaanden en tweeduizend in de wintermaanden naar nog geen honderd sinds de deal.
Tussenstation naar gesloten Europa
Vijf Syrische mannen zitten in het kantoortje van het Hamzah Islamic Center in Gaziantep, nabij de grens met Syrië. In het gebouw van de hulporganisatie verblijven 65 vluchtelingen, verspreid over drie driekamerappartementen. Het gebouw dient als een tussenstation voor de allerarmsten, die net de grens zijn overgestoken. Rami werkt voor de organisatie en helpt zijn landgenoten op weg, naar familie, naar een andere stad, of naar Europa. De Syriër zit achter het bureau om namens het Center te vertellen over de verslechterde situatie van vluchtelingen in Gaziantep. Hij heeft de situatie in Turkije zien veranderen. “De laatste anderhalf jaar worden Syriërs steeds meer buitengesloten. Onze rechten worden ons ontnomen.” Maar eerst moet er thee worden gedronken. “Smaakt goed, hè? Beter dan Turkse thee.”
“Syriërs zijn in Turkije geen vluchtelingen naar internationaal recht”, zegt Rami over het feit dat Turkije het VN-vluchtelingenverdrag niet heeft ondertekend. “Maar er is een Turkse wet die Syriërs wel een aantal rechten geeft en tijdelijke bescherming biedt, omdat het oorlog is in Syrië. Deze wet komt erop neer dat wij legaal mogen verblijven in Turkije, bescherming krijgen tegen uitzetting en recht hebben op gratis zorg en onderwijs.”
Veel Syriërs willen onder deze omstandigheden niet in Turkije blijven
Dit beleid krijgt kritiek uit de hoek van mensenrechtenactivisten, omdat het alleen gericht is op tijdelijke humanitaire behoeften. Het biedt geen zicht op integratie op lange termijn. Rami vindt het tijdelijke karakter niet zo’n probleem. “Nu willen we vooral weg van de oorlog in ons land, uiteindelijk willen we toch terug naar Syrië”, zegt Rami, alsof hij namens alle Syrische vluchtelingen spreekt. Het probleem zit volgens hem in uitsluiting, discriminatie, corruptie en werkloosheid: “Veel Syriërs willen onder deze omstandigheden niet in Turkije blijven.”
Geweigerd door Turkse ambtenaren
Pas binnengekomen vluchtelingen moeten zich registreren zodat ze een tijdelijke vluchtelingenkaart krijgen, maar meerdere vluchtelingen verklaren dat ze worden geweigerd door Turkse ambtenaren. Zonder deze papieren krijgen ze geen medische zorg. Vrouwen met baby’s zeggen dat ze bij het ziekenhuis worden weggestuurd met keelsnoepjes en pijnstillers voor hun baby’s met ademhalingsproblemen. Maar ook met de benodigde papieren worden Syrische vluchtelingen benadeeld. “In het ziekenhuis moeten we betalen voor tolken, terwijl de overheid dat zou moeten verzorgen. Als we geen tolk hebben, worden we weggestuurd”, vertelt Hamdi, een van de vijf mannen in het kantoortje van het Hamzah Islamic Center.
Met een baan kunnen we huur en medische kosten betalen, en een leven opbouwen
De andere mannen knikken bevestigend. Ze hebben het allemaal meegemaakt. Zij en verschillende andere Syriërs beweren dat ze alleen in spoedgevallen kunnen rekenen op medische zorg. “En dan nog wordt ons om papieren gevraagd, voordat ze iemand van ons meenemen in een ambulance”, zegt Hamdi over een keer dat zijn dochtertje met spoed opgenomen moest worden in het ziekenhuis. “Eenmaal aangekomen in het ziekenhuis moesten we acht uur wachten op de dokter.” De oplossing ligt volgens de mannen niet alleen bij de papieren, maar vooral in het bemachtigen van een baan, die meer betaalt dan een hongerloontje. “Dan kunnen we huur en medische kosten betalen, en een leven opbouwen.”
Gevlucht uit IS-bolwerk Raqqa
Op de vloer van een van de kamers in het pand van het Center liggen vier matrassen. Dit is de kamer van het gezin van Mustafa en Zahir en hun kinderen Jusef (7) Ilaf (4) en Miral (1). Het gezin komt uit Raqqa, het bolwerk van Islamitische Staat. Mustafa had daar een telecom winkel en zijn vrouw was lerares, opgeleid aan de universiteit van Damascus. Het gezin is gevlucht voor IS. Momenteel verblijven zij tijdelijk in een appartement boven het kantoor van het Center, waar ze een keukentje en badkamer delen met twee andere gezinnen. In vergelijking met de andere tijdelijke bewoners heeft het gezin van Mustafa en Zahir nog het minst te klagen. “Jusef kan naar school, omdat ik wel een vluchtelingen identiteitsbewijs heb weten te bemach tigen”, zegt Mustafa, die er een dealer honderd dollar voor moest betalen.
Desnoods gaan we terug naar Syrië, naar de bommen, maar niet naar IS
Ze willen kort na hun aankomst eigenlijk al weer weg uit Turkije. Ze hebben geen huis, geen baan en amper geld meer. En er is geen zicht op verbetering. Zahir: “We kennen de verhalen van vluchtelingen die verdronken zijn op zee, op weg naar Europa. Als we het geld hadden, zouden we toch ons leven wagen om de oversteek naar Griekenland te maken. Voor de toekomst van onze kinderen.” Maar door de deal die de EU en Turkije in maart sloten (zie kader), is dat moeilijker en duurder geworden. Dat weten ze inmiddels. Mustafa, Zahir en hun drie kinderen hebben het geluk gehad dat zij wel de grens overkwamen, maar nu kunnen ze geen kant op. Zahir: “Desnoods gaan we terug naar Syrië, naar de bommen, maar niet naar IS.”
