Turkije is een van de grote stuwdambouwende landen ter wereld. Waar andere landen in de regio olie hebben, heeft Turkije relatief veel water. Zoals toenmalig premier Erdogan in 2011 sprak: 'Geen rivier zou tevergeefs moeten vloeien'. Met andere woorden: een rivier die vrij stroomt is een verloren rivier en zou 'ingedamd' moeten worden voor elektriciteitswinning of irrigatie.
Nieuw fenomeen
Echter, in de wereldwijde controverses rondom dammen, is het alleen in Turkije dat men over 'politieke dammen' spreekt. Dammen op zich zijn al controversieel: ze overstromen dorpjes, schaden de natuur, sluiten benedenstrooms water af en zouden klimaatgassen uitstoten. Maar om stuwdammen als wapen in te zetten, is een nieuw fenomeen. Het lijkt nogal een groot offer om het ecosysteem van een regio uit balans te brengen, om een guerrilla leger te stoppen.
De PKK (De Koerdische Arbeiderspartij) is een militante organisatie die is opgericht in 1978 en heeft haar wortels heeft in het zuidoosten van Turkije en het noorden van Irak. Ze strijden voor meer zelfstandigheid voor de Koerdische gemeenschap, wat veelal heeft geleid tot conflicten met de Turkse overheid. Sinds maart 2013 hebben beide kampen een wapenstilstand getekend. De PKK wordt door onder meer de EU, de VS en Turkije als terroristische organisatie beschouwd.
Juist het controversiële thema: dammen als wapen tegen terrorisme, bracht mij naar het verre zuidoosten van Turkije. De Hakkari provincie. Een onherbergzame provincie die grenst aan Iran en Irak. Deze provincie staat bekend om het al tientallen jaren voortdurende conflict tussen het Turkse leger en de PKK (Koerdische Arbeiderspartij), Het is een van de provincies waar de PKK erg aanwezig en populair is. Zoals Abdullah Öcalan, de opgesloten PKK-leider, ooit zei: "Hakkari is waar wij het sterkste zijn".
Oorlogstrategie
In dit verre zuidoosten is een dozijn stuwdammen gepland. Een aantal langs de grens van Turkije en Irak, maar ook in de steile valleien van de provincie zelf. De Grote Zab bijvoorbeeld, een belangrijke rivier die naar Irak stroomt zou ingedamd worden. Op weg naar Hakkari, reizend langs de grens Irakese grens, kunnen sommige half voltooide damstructuren gezien worden. De overweldigende natuur en hoge bergtoppen maken dat de stuwdammen voelen als herinneringen aan beschaving in een vrijwel uitgestorven gebied.
Een van de "veiligheidsstuwdammen" vlakbij de Irakeze grens
Tijdens gesprekken met lokale bevolking komt naar voren dat de meeste geloven dat de damprojecten slechts een politiek doel dienen. Ze worden gezien als een oorlogsstrategie, bedoeld om de routes en schuilplekken van de PKK te overstromen. Daarnaast is het mooi meegenomen dat de dorpelingen naar de steden worden gedwongen, zodat ze beter controleerbaar zijn. Anderzijds wordt gezegd dat de stuwdammen elektra zullen opwekken en ontwikkeling brengen. Toch bleek uit een gesprek met een bouwvakker, dat de benodigde onderdelen voor elektriciteitsopwekking niet waren geïnstalleerd.
In een ander gesprek met een lokaal lid van de oppositiepartij werd duidelijk hoe dammen en militaire basissen als hetzelfde worden gezien. Iedere keer wanneer we vroegen naar de damprojecten, herhaalde hij dat ze moeten stoppen met het bouwen van militaire posten. "Als ze vrede willen, waarom blijven ze dan bouwen?" Ook de PKK ziet de stuwdammen als een directe aanval, en verzet zich om verschillende redenen. Drie maanden geleden bijvoorbeeld werd een officiële oproep gedaan. De stuwdammen zullen aangevallen worden als de bouw niet stilgelegd wordt. Een dreigement om serieus te nemen, in 2012 werden 22 vrachtwagens in brand gestoken en werknemers zijn verscheidene malen gekidnapt.
Overblijfselen van een PKK aanval in de Şemdinli regio
Wantrouwen tegen de staat
In Hakkari werd vooral duidelijk hoeveel wantrouwen heerst tegen de staat. Niemand gelooft in de goede intenties. Dit is het oosten van het land, hier gelden andere wetten zei een lokale advocaat. Dat blijkt ook uit de damprojecten. Mensen worden niet gecompenseerd voor gedane schade, laat staan dat ze geïnformeerd worden en participeren in de besluitvorming. Deze onduidelijkheid en het gebrek aan feitelijke informatie creëren inderdaad het gevoel dat de stuwdammen tegen de bevolking gericht zijn. Sterker nog, tijdens de aankondiging in 2008 van de plannen voor een aantal dammen langs de Turks-Irakese grens in de Hakkari en aanliggende Sirnak provincie, werd door het DSI (Turkse directie van rijkswaterwerken) aangegeven dat dit "veiligheidsstuwdammen tegen de PKK" zijn. Tegenwoordig wordt dit ontkend.
"Ze willen de wortels van beschaving toe-eigenen. Ze proberende geschiedenis van de Koerden te wissen, zodat zij (Turkije en Iran) de inheemse mensen van Mesopotamië zijn. Stuwdammen zijn een van de methoden om onze Koerdische cultuur te vernietigen. Ze gebruiken het om onze geschiedenis weg te spoelen, om gemeenschappen te verdelen, en onze bergen te verlaten. De mensen worden geforceerd om een modern leven te leiden en hun wortels te vergeten. Ze doen het ook om het water te stelen, en gebruiken de stuwdammen om te PKK-routes onder te dompelen. Ze hebben ons verdeeld over de landen toen ze de grenzen tekenden, en nu willen ze ons ook door deze dammen verdelen" PKK-lid, geïnterviewd in Irak.
Ik wilde uitvinden of de stuwdammen inderdaad slechts tegen de PKK zijn. Dat de lokale bevolking en politici dat dachten was al duidelijk. Wat zou de lokale staatsvertegenwoordiging hierover zeggen? De meeste van mijn pogingen liepen vast. Een van de gouverneurs wilde eerst wel praten, maar zodra ik over de stuwdammen begon werd het gesprek afgekapt. Een van mijn vertalers wilde ook niet met de vertegenwoordigers van de staat praten over het onderwerp. Het zou hem problemen kunnen geven. Inderdaad, een aantal jaar geleden zijn twee Franse studenten gedeporteerd die naar hetzelfde onderwerp onderzoek deden. Hoe kan een infrastructureel project zo gevoelig worden?
Aan niemand doorvertellen
In plaats van op de politieke aspecten te focussen probeerde ik meer over de feiten te weten komen. Volgens informatie op het internet zouden sommige stuwdammen al klaar zijn, terwijl over andere bestaande projecten niets te vinden is. Sinds 2013 bestaat een wet die openbare toegang tot overheidsinformatie garandeert. Toch wilde geen van de ambtenaren informatie geven over de plannen. Zelfs de simpele feiten zoals, waar, wanneer, hoe groot, waren niet openbaar. Uiteindelijk mocht ik tijdens een bezoek op het lokale afdeling van milieu beleid in Hakkari kijken naar een Milieueffectrapportage, maar alleen als ik dat niemand zou vertellen.
Het lukte me ook diepgaander met een ambtenaar te spreken. Onder de voorwaarde anoniem te blijven vertelde hij zijn verhaal. Zichtbaar zenuwachtig en schichtig rondkijkend legde hij zijn mening uit. Volgens hem zijn de stuwdammen niet tegen de PKK, die vinden wel weer andere routes. De stuwdammen zullen elektriciteit opwekken, al zal dat vooral naar de grote steden gaan. Daarnaast zal het wat werkgelegenheid geven waar juist hard behoefte aan is. Desondanks vindt hij dat de stuwdammen niet gebouwd moeten worden. Hij komt zelf uit Hakkari, en riep uit "de volgende generatie zal ons vervloeken! Onze duizenden jaren oude gletsjers zullen smelten en de inheemse natuur van Hakkari zal verdwijnen."
Wie heeft gelijk?
Misschien is dat nog wel het meest cru. In het meest negatieve geval worden de stuwdammen inderdaad alleen ingezet met een militair doel. Maar Hakkari is vol met bergen en onaangetaste natuur inclusief een aantal soorten die alleen daar voorkomen. De stuwmeren zouden het ecologisch evenwicht uit balans brengen. Uiteindelijk wordt het hele ecosysteem de dupe van een korte termijn doel: een guerrilla organisatie uitschakelen.
In het beste geval gaat het inderdaad om elektriciteitsopwekking, maar ook dan valt te bezien of de voordelen wel tegen de daadwerkelijke kosten opwegen. De stuwdammen versterken de aversie van de lokale bevolking en worden zonder hun toestemming gebouwd. Het argument dat stuwdammen ontwikkeling brengen en daardoor juist indirect aan vrede zullen bijdragen lijkt hierdoor irrelevant.
Uiteindelijk is het lastig om uitsluitsel te geven of de stuwdammen simpelweg waterwapens zijn of niet. In een regio omringd door conflict, wordt alles politiek. En de jarenlange repressie vanuit de Turkse overheid heeft groot wantrouwen gecreëerd. Nu is de strijd tussen de PKK en het Turkse leger weer losgebarsten. Dit kan betekenen dat de stuwdammen juist worden gebouwd, maar waarschijnlijk maakt het oorlogsgeweld het bouwen onmogelijk. Een ding is zeker, de stuwdammen zullen een bron van onenigheid blijven.
