Jongeren in Jemen leren zich wapenen tegen terreur dankzij theater

"Ik wil zijn moeder zijn. Dan zal ik mijn zoon beschermen." Een meisje van vijftien stapt uit het publiek naar voren en lost de actrice op het toneel af. In deze onbekende rol probeert ze haar fictieve telg perspectief te bieden, erkenning en een betrouwbaar thuis. Ze zet alles op alles om ervoor te zorgen dat hij niet in zee gaat met terreur. Alles op alles om hem kracht te geven en zicht op zijn toekomstmogelijkheden, opdat hij niet wordt gerekruteerd door een van de radicale groeperingen die het land bedreigen.

Het meisje van vijftien en haar klasgenoten zitten vandaag veilig in hun klaslokaal in Sanaa, de hoofdstad van Jemen. Ze zien een theatervoorstelling over leeftijdsgenoot Osama, die geld nodig heeft om zijn passie te kunnen uitoefenen en door dat geldgebrek gechanteerd wordt om zich aan te sluiten bij radicalen. Osama is het hoofdpersonage uit een toneelstuk dat in opdracht van multi-mediaorganisatie RNW Media op veertig Jemenitische middelbare scholen werd opgevoerd, en waarvan deze maand de tweede theatertour begint. 

Theater van de onderdrukten

Het is beslist geen gewoon toneelstuk. In de eerste plaats al omdat het schrikwekkend waarheidsgetrouw is. Jemen is een van de armste landen van de Arabische wereld, er woedt een burgeroorlog en jongemannen en ook kinderen worden gerekruteerd door verschillende radicale groeperingen. Osama’s omstandigheden op het toneel verschillen weinig van de omstandigheden waarin de scholieren in het dagelijks leven verkeren. Ook de tieners die in het publiek zitten zijn doelgroep van rekruteringen: het stuk is voor hen geen ver-van-mijn-bed-show.

Bovendien blijft het voor de scholieren niet bij kijken. De voorstelling wordt twee keer gespeeld: eerst door Jemenitische acteurs en actrices van een getalenteerd lokaal theatergezelschap. Daarna richten ze de schijnwerpers op de kinderen: "Herkent iemand deze dilemma's?", "Wat zou jíj de hoofdpersoon willen zeggen?" en "Wie stapt er het podium op om een van de personages over te nemen?". De leerlingen, en zelfs geestdriftige leerkrachten en ouders, krijgen zodoende een stem in het verhaal. "Ik wil in scène twee Osama's moeder spelen," stelde het meisje van vijftien dus voor. 

In haar klas zitten alleen meisjes, want in Jemen zitten jongens en meisjes op aparte scholen. Hoewel het vooral de jongens zijn die door terreurorganisaties worden gerekruteerd, is het voor RNW Media van belang dat het project ook meisjes bereikt: zij zijn de moeders, de zussen, de vriendinnen en de vrouwen. Wie een jongen wil rekruteren, staat gerust bij een moeder voor de deur om haar te overtuigen dat het zo beter is. Of het kind wordt kortstondig aan een jong meisje gekoppeld, om het verlangen naar haar later te vergelijken met het veel grote geluk dat op hem wacht als hij zijn leven wijdt – en geeft – aan God.

We geven ze een stem

Ruba Mimi, projectleider bij RNW Media, kent de kracht van theater nog uit haar eigen jeugd. Ze groeide op in Palestina en als meisje van vijftien keek ze met open mond naar eenzelfde theaterproject. De interactieve werkwijze vindt zijn oorsprong in het Theatre of the Oppressed, in de jaren 60 uitgewerkt door de Braziliaanse regisseur, activist en schrijver Augusto Boal, en is bedoeld om sociale en politieke verandering teweeg te brengen.

Alleen al om haar klasgenoten en vriendinnen in te zien grijpen in het toneelstuk maakte indruk op Mimi: "Wie op het toneel leert dat hij een stem heeft, heeft ook een stem in zijn eigen leven." Theater is als kunstvorm op zich al uniek: het werkt alleen omdat makers en publiek tegelijkertijd aanwezig zijn. Het Theatre of the Oppressed gaat een stap verder: het publiek vervult er een actieve rol. Door te spelen met mogelijke scenario's krijgen de scholieren ook op het eigen leven meer grip. Het geeft een machtig gevoel om op te kunnen staan, te spreken voor een groep en het stuk eigenhandig te beïnvloeden. Door daarnaast te discussiëren en ervaringen uit te wisselen tekenen zich de mogelijkheden en kansen van het leven af. Het is educatie in het heft in eigen handen nemen: een oefening in zelfbeschikking.

Uit een rapport over Jemen ("Yemen: Childhood Under Threat") van UNICEF bleek in 2015 dat kinderen er al op tienjarige leeftijd worden gerekruteerd. Mimi wist dat de situatie ernstig was, maar schrok toch: "Tien jaar is verschrikkelijk jong." Daarom besloot RNW Media de werkzaamheden in Jemen uit te breiden. Wat ze er al deden? Een hoop. Het begon in 2013 met het afnemen van online enquêtes. In Nederland word je tot het irritante toe bedolven onder de vragenlijsten en evaluaties, maar dat is voor de Jemenitische jeugd anders. Zij hebben normaliter geen inspraak in politiek of media en kunnen al helemaal niet bepalen wat er op de agenda staat. Daarom verspreidt RNW Media elke twee weken een enquête over een thema als wapenbezit, huiselijk geweld of een politieke spotprent.  Inmiddels is het Yemen Youth Panel, zoals het platform heet, op Facebook uitgegroeid tot een community met 134.000 likes. Ook het bredere platform voor de MENA-regio (Middle East and North Africa) heeft een betrokken achterban, met onder meer een half miljoen likes op Facebook. Daarnaast is RNW Media offline actief in Jemen. In oktober gaat er een twaalfdelige dramaserie over radicalisering van start op de radio – omdat door de oorlog het internet geregeld uitvalt, is dit een steeds belangrijker medium. En twee keer per jaar, waaronder op World Press Freedom Day, jaarlijks op 3 mei, organiseren ze grote debatten in een universiteit. Kortom: alle activiteiten staan in het teken van het geven van een stem aan jonge mensen die die stem normaal niet hebben en door hun zware omstandigheden makkelijk zouden kunnen radicaliseren. De letterlijke vertaling van Huna Sotak, het overkoepelende platform, is dan ook: "Hier is jouw stem".

Dit willen wij ook

"Een van de beste manieren om de kans op rekrutering te verminderen is door kinderen en jongeren een stem te geven," vertelt Mimi. Het motto van RNW Media is niet voor niets informed people shape a better future. Door de enquêtes, de debatten en het theaterproject leert de jeugd zich uit te drukken, positie in te nemen en van gedachten te veranderen. Zo wordt er meer ruimte gecreëerd voor opties, mogelijkheden en zeggingskracht. Uit evaluaties blijkt dat 85,9 procent van de deelnemende leerlingen anders is gaan denken over thema's als radicalisering en wapens. 94,1 procent van de scholieren gaf bovendien aan dat de show ze heeft geholpen een mening te vormen over de thema's.

Het enthousiasme voor het project is niet te stuiten. Twee scholen waren zo onder de indruk van het acteertalent van hun studenten dat ze zelf een theatergroep oprichtten voor hen. Andere scholieren speelden het concept na voor schoolgenoten. Voor de scholen blijkt het een goede manier om om te gaan met de thema's waar ze mee worstelen: van kindsoldaten tot terrorisme. Dankzij een samenwerking met het Jemenitische Ministerie van Educatie is het relatief makkelijk om de scholen te bereiken. Behalve in scholen, waren er ook een paar shows in het openbaar. En ondanks gebrekkige elektriciteit en internet was de Facebook livestream populair. 900 kijkers beleefden het theaterstuk vanachter hun computer. Dat is niet niks in een land waar maar 12 procent van de bevolking toegang heeft tot internet. 

Een sterke samenleving

Keer op keer raakt hoofdpersonage Osama weer een nieuwe groep jongeren. Zij omarmen steeds minder radicale overtuigingen en worden gestimuleerd onderdeel uit te maken van een betrokken, inclusieve en veilige samenleving. Osama is een gepassioneerde tiener die niets liever wil dan muziek maken. In Jemen wakkert hij het gesprek aan: wat zou je op het spel zetten om je leven te beteren? Wat voor rol speel je in het vormen van je eigen toekomst? En wat voor invloed heb jij op je omgeving? Het theaterproject was een succes, en dat in het jaar dat de mediavrijheid in Jemen een dieptepunt bereikte. De tweede theatertour ging deze maand van start. Osama is er klaar voor.